كەلىن سالەمىنىڭ سىرى
ۇيدە جالعىز وتىرعان سوڭ ءارى ادەتتەگىدەن تىس مىنا تارسىلدىڭ وزگەشەلىگى شوشىتىپ جىبەردى. تاپا-تال ءتۇس بولسا دا ەسىككە كەلىپ:
- بۇل كىم؟ - دەدىم.
- مەن! اتاڭمىن! بار، كيىن! - دەدى كۇن كۇركىرەگەندەي ءۇن ەسىكتىڭ سىرتىنان. العاشقى قورىققانىم قورىققان با، زارەم ۇشتى. «بار، كيىن» دەگەن ءسوزدىڭ بايىبىن بىردەن ۇعا الماي، ۇيدە كيىپ جۇرەتىن حالاتىمنىڭ تۇيمەسىن ءبىر سالىپ، ءبىر اعىتتىم. كيىم سالاتىن شكافقا جۇگىردىم. ساسقالاقتاپ، كيىمدەرىمدى جۇلمالاپ، الەككە ءتۇستىم دە قالدىم. دەگەنمەن وزىمە-ءوزىم «سابىر-سابىرلاپ» ۇستىمە جەڭى ۇزىن كويلەك، باسىما ورامال، اياعىما شۇلىق تاۋىپ كيدىم. بارىپ ەسىك اشىپ، اتا-بابامنىڭ سالتىمەن ءيىلىپ سالەم سالدىم.
- باقىتتى بول، بالام! - دەپ قولىن بولار-بولماس باسىما تيگىزىپ، بولمەگە كىردى. اتا جالعىز ەمەس، قاسىندا ءبىر كىسى بار، ءوڭ-ءتۇسىنىڭ قانداي ەكەنىن كورگەنىم جوق، بىردەن باسىمدى كوتەرۋگە باتىلىم جەتپەدى…»
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆانىڭ «شۋاقتى كۇندەر» كىتابىنان
ءسوز اناسى - سالەم
سالەمدەسۋدىڭ ءتۇرى كوپ. ءار سالەمنىڭ ءوز ۇلگىسى مەن ەرەكشەلىگى بار. سونىڭ ءبىرى - كەلىن سالەمى. كەلىن سالەمىنىڭ ءمانى زور، ماعىناسى تەرەڭ. ءوز ۇيىنەن كەتىپ، تۇسكەن بوساعاسىنا ءبىرىنشى رەت كىرگەندە كەلىن شاڭىراققا ءۇش قايتارا سالەم سالعان. جاس كەلىننىڭ ەكى جاعىندا ەكى جەڭگەسى، ياعني سول شاڭىراقتىڭ بۇعان دەيىنگى تۇسكەن كەلىندەرى (ابىسىندارى) ۇلكەندەرگە ءيىلىپ سالەم سالعىزعان. قايىن ەنەسى مەن ابىسىندارى جاس كەلىنگە اۋلەتتەگى ۇلكەن ادامداردى تانىستىرىپ، سالەم سالۋدى ەسكەرتىپ، ولاردىڭ الدىنان كەسىپ وتپەۋدى قاداعالاپ وتىرعان. بىلمەگەنىن ۇيرەتىپ قامقورلىق تانىتىپ جۇرگەن.
بەتاشار كەزىندە ءبىر جاعى - قازاق حالقى جەتى سانىن كيەلى ساناعاندىقتان، ءبىر جاعى - قىسقادا-نۇسقا ەتىپ، ەڭ قادىرلى، ەڭ سىيلى دەگەن ادامدارعا - اتا-ەنە، قايناعا-اپكەلەرگە، اپا-جەزدەلەرگە ارناپ جەتى رەت سالەم سالعىزعان. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى بەتاشاردا جاس كەلىن وتىز- قىرىق ادامعا سالەم سالادى. جاڭاعى سانسىز ادامنىڭ اتى اتالىپ بىتكەنشە تويعا جينالعاندار دا جالىعا باستايدى. ءارى سونشا ادام وزدەرىنىڭ اتتارى اتالا سالا بەت اشاتىن ونەرپازدىڭ الدىنداعى تاباققا اقشا تاستاۋدى داستۇرگە اينالدىرا باستادى. ەڭ سوراقىسى سول، قازىرگى كەزدە جاڭا ءتۇسىپ جاتقان كەلىننىڭ سالەمىن وسىلاي ساتىپ الىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ تويلارىمىزعا وسىنداي كەلەڭسىز كورىنىس دەندەي ەنىپ بارادى.
«سوۆرەمەننىي» قايىن ەنەلەر، ابىسىندار جاس كەلىنگە قانداي ونەگە كورسەتىپ ءجۇر؟ سالت- ءداستۇردىڭ تەرەڭىنە بويلاماي، ماعىناسىن تۇسىنبەي، قاتەلەسىپ جۇرگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. ولاي دەيتىنىم، بۇرىنىراقتا توي يەسى بەت اشقان ادامعا ارنايى سىي-سىياپاتىن ءوزى جاساعان. ءال-اۋقاتىنا قاراي بەت اشقان ادامدى ريزا ەتىپ اتتاندىرا بىلگەن، قۇر قول قايتارماعان. ياعني بەتاشار بارىسىندا اتى اتالىپ، كەلىن سالەم سالعان ادامداردى اۋرەگە سالماعان.
ۇيلەنۋ تويلارىنداعى تاعى ءبىر كەلەڭسىزدىك - جاس كەلىنگە التى- جەتى جاسار بالاعا دەيىن ءيىلتىپ سالەم سالعىزاتىنىمىز. ەسكەرەتىن جايت، كەلىن كۇيەۋىنەن جاسى كىشى ادامعا ەش ۋاقىتتا سالەم سالماعان. ءيىلىپ سالەم سالۋ - ۇلكەندى سىيلاۋدىڭ بەلگىسى. كەلىن ءتۇسىرۋ تويىنداعى تاعى ءبىر جاعىمسىز كورىنىس - كەلىننىڭ ەكى جاعىنداعى ەكى جەڭگەسىنە قاتىستى. ۇلبىرەگەن كەلىننىڭ ەكى جاعىنداعى ورامال سالماعان، جالاڭباس، ول از دەسەڭىز، شالبار كيىپ العان ەكى جەڭگەنى - «سوۆرەمەننىي» ابىسىنداردى ءبارىڭىز كورىپ جۇرسىزدەر. ولار جاڭادان بوساعا اتتاعان جاس كەلىنگە قانداي ونەگە كورسەتىپ تۇر؟ سالەم سالعانداعى شالبارلانعان ەكەۋدىڭ ءىس- ارەكەتى سىرت كوزگە قالاي كورىنەر ەدى؟ مىنە، وسىعان ءمان بەرە بەرمەيمىز. بۇل - ءبىزدىڭ ۇلكەن قاتەلىگىمىز.
قازىر سالت-ءداستۇردى بىلمەيتىن، كەلىنىمەن جارىسىپ، اشىق-شاشىق كيىنەتىن، كۇيەۋ بالاسىمەن ستاقان قاعىستىراتىن «سوۆرەمەننىي» ەنەلەر دە از ەمەس. ولار كەلىنگە دۇرىس باعىت كورسەتىپ، ءجون سىلتەي الماعاندىقتان، ۇرپاق تاربيەسى دە بەلگىسىز ارنالارعا بۇرىپ كەتىپ، زيان شەككىزىپ ءجۇر. ۇلكەنگە ءيىلىپ سالەم سالۋ ارقىلى «كوپ جاسا!»، «باقىتتى بول، اينالايىن!» دەگەن ءتارىزدى اق باتا، جاقسى ءسوز، يگى تىلەك ەستيتىن كەلىننىڭ باعى ارتادى، الدىنان كەسىپ وتپەي، بەتىنە بەدىرەيىپ قاراماي، سالەم سالعان كەلىنگە ۇلكەندەر جاعى دا ريزا بولادى. سول كىشكەنە سالەمنىڭ ءوزى سىيلاستىق قارىم- قاتىناسقا باستار ۇلكەن جول ەمەس پە؟! وكىنىشتىسى سول، بۇگىندە سالەم سالۋدى، كەلىن سالەمىن تەك كىتاپتان وقىپ، كىرىپتار بولىپ ءجۇرمىز.
«قايىن اعا يماندى بولماي، كەلىن يبالى بولمايدى»
كەلىن سالەمىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى مىناداي اڭگىمە بار: ەرتەرەكتە ءبىر بايدىڭ ەركە دە ەسەر جالعىز بالاسى بىرەۋدىڭ جانىنان ارتىق كورىپ باعالايتىن جۇيرىك اتىن رۇقساتسىز ءمىنىپ كەتكەن ەكەن. ونىڭ الىمجەتتىك جاساپ، ءوز بايلىعىن مىسە تۇتپاي، وزگەنىڭ ءتاۋىرىن يەمدەنگەنىنە ىزا بولعان ات يەسى الگى اۋمەسەردىڭ وتاۋىنا قاراي اشۋلانا بەتتەيدى.
قانشا ۇردا- جىق بولسا دا، ات يەسىنەن يمەنىپ، ايباتىنان قورىققان باي بالاسى قاتتى ساسقانى سونشالىق، تىسقا شىعىپ، ىستەگەن قىلىعى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، كوزى الاق-جۇلاق ەتىپ، ءۇنسىز ءبۇرىسىپتى. كۇيەۋىنىڭ ساسقالاقتاعانىن كورگەن بايدىڭ كەلىنى سول كەزدە سىرتقا شىعادى دا، ىزاعا بۋلىعىپ، الدىنداعىسىن جايپاپ كەتەردەي بولىپ كەلە جاتقان ات يەسىنىڭ الدىنان شىعىپ، تىزەسىن بۇگە ءيىلىپ، سالەم سالادى. قانشا ايبات كورسەتىپ، تەرىسىنە سىيماي اشۋلانىپ كەلگەن ادام مىنا كورىنىسكە تاڭعالىپ، كىبىرتىكتەپ قالادى.
ءارى اشۋىن تەجەپ، سابىرلى قالىپقا ءتۇسىپ، كەلىنگە باتاسىن بەرەدى. ءوزىن سىيلاپ، ءيىلىپ سالەم سالعان كەلىننىڭ ىزەتتىلىگى ونى وسىنداي كۇيگە ءتۇسىرىپتى. باي دا ۇلىنىڭ ايىبىن جۋىپ، تۇلپارىن عانا قايتارىپ قويماي، ات يەسىنە شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزگەن ەكەن. بۇدان نەنى بايقايمىز؟ ەكى ءۇيدىڭ اراسىندا ۇرىس-كەرىس جانجالدىڭ بولماۋىنا كەلىننىڭ ءيىلىپ ءبىر عانا سالەم سالعانى سەبەپ بولعان.
بۇل كۇندەرى كەيدە، كەرىسىنشە، سالەم سالعان كەلىنگە نە ايتارلارىن بىلمەي ابدىرايتىندار دا كەزدەسەدى. ساسقاندارىنان كەلىننىڭ قولىنا جارماساتىن ادامداردى دا كورىپ ءجۇرمىز. تىزەسىن بۇگە ءيىلىپ، سالەم سالىپ تۇرعان كەلىننىڭ يبالىلىعىنا، كىشىپەيىلدىگىنە، ىزەتتىلىگىنە قاراي «باقىتتى بول! قوساعىڭمەن قوسا اعار، كوپ جاسا!» دەپ باتا بەرگەن جاراسىمدى ەمەس پە؟! «قايىناعا يماندى بولماي، كەلىن يبالى بولمايدى» دەگەن ماقالدىڭ شىعۋىنا كەيدە ءوزىمىزدىڭ بىلمەستىگىمىز سەبەپ بولا ما دەپ ويلايمىن.
قانداي جاعدايدا كەلىن سالەم سالمايدى؟
كەلىن سالەمىنە قاتىستى تاعى مىناداي جايلاردى باسا ايتقىم كەلەدى. اتا-بابالارىمىز اياعى اۋىر كەلىندى سالەم سالۋدان ۋاقىتشا بوساتقان. كوپ جاعدايدا قايناعالارى ەكىقابات كەلىندەرىنىڭ الدىنان وتپەۋگە تىرىسقان. سەبەبى كەلىندى ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرىپ، ۇيالتپاۋدى ويلاسا (ۇنەمى سالەم سالىپ جۇرگەندىكتەن ءبىر ەسەپتەن كەلىن دە قىسىلادى، يمەنەدى)، ەكىنشىدەن، مۇنداي كەزدە كەلىنگە كەلىن دەپ ەمەس، بولاشاق انا دەپ قاراپ، قۇرمەت كورسەتكەن.
ونىڭ اياعى اۋىرلىعىن «پالەنشەنىڭ كەلىنى اق العىستى بولىپتى» دەپ جەتكىزگەن ەكەن. كۇيەۋى قايتىس بولعان جاعدايدا سالەم سالۋدان ۇلكەندەر جاعى كەلىندى ءبىرجولا بوساتقان.
«ەندىگى جەردە باسىڭ يىلمەسىن! ءجۇزىڭ تومەن تۇسپەسىن! قىزىمىزداي بول!» دەگەن ۇلكەندەردىڭ تاراپىنان كورسەتىلەر ۇلكەندىك دەپ تۇسىنگەن ءجون مۇنى. ءارى وتاعاسىنان ايىرىلعان جابىرقاۋلى جاندى جۇباتۋدىڭ، اراقاتىناستارىنىڭ الشاقتاپ كەتپەۋىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ءىش تارتۋدىڭ، ءارى اعايىن-تۋىستان الىستاپ كەتپەۋدىڭ وزىندىك ۇلگىسى دەپ قابىلداۋ كەرەك بۇنى. كەلىننىڭ ءيىلىپ سالەم سالعانى سياقتى كۇيەۋ جىگىت تە قولىن جۇرەك تۇسىنا قويىپ، ءتاجىم جاساعان. مۇنىڭ بارلىعى، سايىپ كەلگەندە، قازاقى تاربيەنىڭ بيىك شوقتىعى، ۇلكەندى سىيلاۋدىڭ جاراسىمدىلىعى...