قازىم امانقوسوۆ: «ورتەكەنى» اقشاعا ساتقىم كەلمەيدى

استانا. قازاقپارات – تالاي عاسىردان بەرى جەلىسى ۇزىلمەگەن «ورتەكە» مۋزىكالىق-قۋىرشاق ونەرى جۋىردا يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەندى.

ونى راستايتىن سەرتيفيكاتتى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆقا ەلىمىزگە رەسمي ساپارمەن كەلگەن يۋنەسكو-نىڭ باس ديرەكتورى ودرە ازۋلە تابىس ەتتى.

وسى ورايدا بابادان جەتكەن قۇندى جادىگەردىڭ باعاسىن ارتتىرىپ، دارىپتەپ جۇرگەن قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ءمۇسىنشى، سۋرەتشى قازىم امانقوسوۆپەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.

- قازىم بەيسەن ۇلى، اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيسساسىن ونەرگە كەلگەن ورتاڭىز، ءومىر جولىڭىزدان باستاساق...

- مەن 1965 -جىلى بايزاق اۋدانى شاحان اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. بالالىق شاقتا مەنىڭ ۇناتىپ وينايتىن ويىنىم وزەننىڭ جاعاسىندا وتىرىپ بالشىقتان ءتۇرلى بەينەلەردى سالۋ بولاتىن. سونىمەن قاتار مەكتەپ قابىرعاسىندا قاعازعا ءتۇرلى ءتۇستى تاۋدىڭ، تاستىڭ سۋرەتتەرىن سالاتىنمىن. ءبىر سوزبەن ايتسام، بالا ارمانىم قولونەر شەبەرى اتانۋ ەدى. سول كەزدەگى جامبىل پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ كوركەم- گرافيكالىق فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ 1990 -جىلى ءتامامداپ شىقتىم.

قازاق «تەگىندە بار تەك جاتپاس» دەيدى. بۇل ماتەل ءبىزدىڭ اۋلەتكە تىكەلەي قاتىسى بار دەپ بىلەمىن. اتامىز - تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن كىسى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەلدەگى ۇستالاردىڭ ءبارىن مايدانعا جىبەرمەي، الىپ قالعان. بەيسەن اتام دا سول تىزىمگە ەنىپ، ەلدە قالىپتى. تيىسىنشە، ۇستالار تىلدا ەڭبەك ەتىپ، وق- ءدارى تاسيتىن ات اربالار جاساعان. سونى ۆاگونعا تيەپ، سوعىسقا جىبەرىپ وتىرعان ەكەن. ال اجەمىز تۇسكيىز، تاقيا، سىرماق سىندى دۇنيەلەردى شەبەر تىگەتىن ەدى. ءبىر اتادان تاراعان باۋىرلارىم سەرىك بيسەنوۆ پەن اسان بيسەنوۆ ەكەۋى - بۇگىندە الىس- جاقىن اعايىنعا اتى ءمالىم كولونەر شەبەرلەرى. ال ءوزىمنىڭ قىزىم داريعا مەكتەپتە سۋرەتتەن ساباق بەرەدى. ۇلىم اعاش شەبەرلىگىن بىتىرگەن. ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان ونەر دەگەن وسى بولار. دەيتۇرعانمەن، كەز كەلگەن جۇمىسپەن ۇنەمى اينالىسىپ تۇرماساڭىز، قارايىپ قالاسىز. سول سياقتى بۇل كولونەر تەگىڭىزدە بولعانىمەن، ۇنەمى اينالىسپاساڭىز، الىستاپ كەتەسىز. كەزىندە الماتىعا قونىس اۋدارىپ، ءبىر جىلداي قارا جۇمىس ىستەدىم. تابىسىم جامان بولعان جوق. الايدا مەنىڭ سانامنان سۋرەت سالۋ، ءمۇسىن جاساۋ دەگەن دۇنيە كەتپەي قويدى. ءبىر كۇندە الماتىنى تاستاپ، جامبىلعا كوشىپ كەلدىم. دەمەك، قانىمدا قايناعان ونەر قايتادان وزىنە الىپ كەلگەن بولدى عوي...

- قولونەر تۋىندىلارىڭىز قانداي كورمەلەرگە قويىلدى؟

- البەتتە، ءاربىر شەبەر ءۇشىن جاساعان تۋىندىڭ شەكارا اسىپ، ەلدىڭ قۇرمەتىنە بولەنسە، جەتىستىك سول دەپ ويلايمىن. 2015 -جىلى اراب امىرلىكتەرىندە وتكەن مۇسىلمان مەملەكەتتەرى اراسىنداعى فەستيۆالدە، 2016 -جىلى قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا وتكەن II حالىقارالىق «كوشپەندىلەر ويىندارىندا» جانە تۇرىك ەلىندەگى «تۇركى الەمىنىڭ زاماناۋي ونەر مۇراجايىن قۇرۋ» حالىقارالىق جوباسىندا تۋىندىلارىم كوپشىلىككە ۇسىنىلدى. كوپتەگەن بۇيىمىم فرانسيا، ا ق ش، گەرمانيا، ب ا ءا، يسپانيا ەلدەرىنىڭ جەكە كوللەكسيالارىندا ساقتالىپ تۇر. سونىمەن قاتار ەل ىشىندە ءاربىر ماڭىزدى مەرەكەلەرگە بايلانىستى كورمەلەر مەن جارمەڭكەلەردە جۇمىستارىمىز قويىلىپ جاتادى. بيىلعى اقپان ايىندا اۋليەاتا جەرىنە ارنايى جۇمىس ساپارىمەن كەلگەن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «كونە تاراز» تاريحي-مادەني ورتالىعىنداعى كورمەگە قويىلعان قامشىمدى ءوز قولىمنان ساتىپ العانى مەن ءۇشىن زور قۋانىش ءارى ۇمىتىلماس تاريحي ءسات.

- جۋىردا يۋنەسكو-نىڭ باس ديرەكتورى ودرە ازۋلە مەملەكەت باسشىسىنا «ورتەكە» مۋزىكالىق- قۋىرشاق ونەرى يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەنگەنىن راستايتىن سەرتيفيكاتتى تابىستادى. بۇل، ەڭ ءبىرىنشى، ءسىز سياقتى قولونەرشىلەردىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. جالپى سىزگە، «ورتەكەنى» ورتامىزعا ورالتۋعا نە تۇرتكى بولدى؟

- ەڭ اۋەلى جاستارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن «ورتەكە» سوزىنە توقتالا كەتەيىن. بيىك قۇزار شىڭداردا جۇرەتىن «ورتەكە» اتتى تاۋدىڭ ەركىن تاعىسى بار. قازاق حالقى ورتەكەنى «تاۋتەكە» دەپ تە اتايدى. مۇيىزدەرى سەمسەر ءتارىزدى ءساندى دە، وتكىر، تۇياقتارى قۇز-قيادان تايمايتىندىقتان، تاۋ باسىندا ەركىن جايىلىپ جۇرەدى. وسىنداي ەرەكشەلىگىنە قاراي «ورتەكە» قازاق مادەني تۇرمىسىنداعى ساز اسپاپتارىندا ويناتىلاتىن، قۋىرشاق ونەرىنىڭ ءبىر ۇلگىسىنە اينالدى. «قۋىرشاق ورتەكە» - كوبىنە اعاشتان جاسالاتىن ويىنشىق بۇيىم.

ال ەندى سۇراعىڭا ورالساق. اۋەلدە قازاقتىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان قولونەرىن دامىتۋ كەرەك دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە ءجۇردىم. «ورتەكەنى» اسپاپ رەتىندە كورسەتۋ ۇمىتىلا باستاعانىن ءتۇسىندىم. ونى كورۋ ءتىپتى ارمانعا اينالا باستاعان. اقىرى، ىزدەنىستىڭ ىزىنە ءتۇستىم. بۇل جۇمىستى 1990 -جىلى قولعا الىپ، التى جىلدىق ماڭداي تەرىم توگىلدى. مەندە ءۇش نۇسقا بولدى. العاشقى نۇسقاداعى ورتەكەنىڭ ءبيى دۇرىس شىقپادى. ەكىنشىسىن جەتىلدىردىم. الايدا تاعى دا كوڭىلىمە قونبادى. تاعى دا ىزدەنۋگە تۋرا كەلدى. سودان ءۇشىنشى نۇسقاعا كىرىستىم. سوڭعىسى عانا ويىمداعىداي شىقتى. «ورتەكەنىڭ» تابيعي قوزعالىستارىن كورگەندە ءوزىم دە قاتتى قۋاندىم.

نەگىزى، «ورتەكەنى» جاساپ شىعۋىما گازەتتەردىڭ بىرىنەن وقىعان ماقالا تۇرتكى بولدى. سول ماقالادا وتىراردا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە اعاش بۇيىم تابىلعانى ايتىلعان. زەرتتەگەن ماماندار ونىڭ «ورتەكە» ەكەنىن انىقتاپتى. قولعا تۇسكەن قۇندىلىقتىڭ مىڭجىلدىقتارمەن ساباقتاسىپ جاتقانى دا ماقالادا جازىلعان. وسى شاعىن عانا جاڭالىق مەنى ويلاندىردى. «ورتەكەنى» قازاقتىڭ عانا اسپابى دەگەنگە كەلىسكىم كەلمەيدى. مەنىڭشە، ول تۇركى مادەنيەتىنىڭ اينىماس بولىگى ءارى بەلگىسى.

- جالپى، «ورتەكە» قۋىرشاعى قالاي جاسالادى؟

- الدىمەن، جۇمىر اعاشتان كەسىپ الىپ، سىرتىنا نوبايلاپ ورتەكە فورماسىن سىزىپ الادى. سوسىن ورتاسىنان قاق جارىپ، ىشكى ءبۇيىرىن كەۋلەپ جۇقالايدى. ءىشى كەۋلەنىپ بولعان اعاشتى قايتادان اجىراماستاي ەتىپ بىرىكتىرىپ جەلىمدەيدى. سودان كەيىن كوز، ءمۇيىز، ساقال ورناتىپ، جاساعان باستى مويىنعا بەكىتەدى. جالپى بەينەسى جاسالىپ بولعاسىن، اينالاسىن تەگىستەپ قىرناپ، كادىمگى ورتەكەنىڭ تولىق بەينەسىنە كەلتىرەدى. ءتورت سيراعى قوزعالىس جاساپ تۇراتىن ەتىپ شەگە نەمەسە ءبىر جاعىنىڭ قالپاق باسى بار كىشكەنە اعاش تۇيمەشەكتىڭ وعىنان سيراقتىڭ باسىن وتكىزىپ، تۇيمەشىك وعىن جاۋىرىن مەن جامباستىڭ سىرتىنا شاپتايدى. شەگە بولسا تۇسپەستەي، قوزعالىس جاسايتىنداي ەتىپ ارالىق قالدىرىپ شەگەلەيدى. ورتەكە ابدەن جاسالىپ بولعان سوڭ كوز تارتارداي ەتىپ ادەمىلەپ بوياپ، قىر ارقانى تەڭشەپ وتىرىپ ءدال ورتاسىنان شەگە بولماسا قالپاق باس اعاش تۇيمەشىك ورناتىپ، تۇيمەشىككە ءجىپ تاعادى.

وسىمەن ورتەكەنىڭ جالپى بارىسى جاسالىپ بىتەدى. سودان كەيىن ورتەكە كەدەرگىسىز قوزعالىس جاسايتىنداي مايدالانعان تۇعىر جاسالادى. ورتەكەنىڭ قىر ارقاسىنا بايلانعان ءجىپتىڭ ءبىر ۇشى كۇيشىنىڭ ساۋساعىنا ىلىنەدى. وسى ارقىلى كۇيشىنىڭ كۇي شەرتۋ بارىسىندا قوزعالعان ساۋساقتارى ارقىلى تۇعىرداعى ورتەكە قۇددى جانى بار تەكەشە قيمىل، قوزعالىس جاسايدى. كورەر كوزدى ەرىكسىز ءتانتى ەتەدى.

- كوپتەگەن كورمە مەن بايقاۋعا قاتىسىپ ءجۇرسىز. «ورتەكەگە» دەگەن وزگە ەل ازاماتتارىنىڭ كوزقاراسى قانداي؟

- ءبىر كورمەدە ءۇندىستان ازاماتى «ورتەكەنى» ساتىپ العىسى كەلىپ، قوماقتى قاراجات ۇسىندى. الايدا مەن ونى ساتقان جوقپىن. سەبەبى «ورتەكەنى» كىسى بالاسىنا اقشاعا ايىرباستاعىم كەلمەيدى. بار ماقساتىم - ۇلتتىق ونەردى دامىتۋ. ءبىراق، ءبىر وكىنىشتىسى، وڭىردەگى ۇلكەن ءىس- شارالار وتەتىن كەزدە عانا ايماقتاعى اتقامىنەرلەر مەنى جانتالاسىپ ىزدەيدى. باسقا كۇنى كەرەگىم جوق. ماعان جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلىپ، شاعىن بولسا دا سەح اشسام، «ورتەكەنى» ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋ جولىندا تەر توگەر ەدىم. الايدا قازىر «ورتەكەگە» دەگەن بيلىكتىڭ كوزقاراسى كوڭىل كونشىتپەي تۇر. ەگەر ۇكىمەت باسىنداعىلار ۇلتتىق ونەرگە جاناشىرلىق تانىتسا، بۇل وسكەلەڭ ۇرپاقتى دومبىرا ونەرىنە قىزىقتىرۋعا تاپتىرمايتىن قۇرالعا اينالار ەدى. ءتىپتى، ونەر مەكتەپتەرىنىڭ باعدارلاماسىنا ەنگىزسە، تالاي شاكىرتتى تاربيەلەپ تە شىعارار ەدىك. الايدا وعان قولداۋ كەرەك.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان

ساياتحان ساتىلعان

«ايقىن» اقپارات