قازاق حالقىنىڭ امانداسۋ سالتى
قازاق حالقىندا سالەمدەسۋ راسىمدەرى كۇردەلى. اسىرەسە، ۇلكەنگە سالەم بەرۋ رەتى - جاۋاپتىراق. سونى اركىم قاتاڭ ساقتاۋعا كەرەك. بارىپ سالەمدەسۋ رەتى كەز كەلگەن ۋاقىتتا، كىم كورىنگەنگە بارىپ سالەم بەرمەگەن، بۇرىندا. ءبىر اۋىلداعى نەمەسە ءبىر تۋىستىقتاعى ءبىر جاسى ۇلكەن، ەل-جۇرتقا سىيلىلىعىمەن تانىلعان ادامدارعا عانا ادەيى ۋاقىتىن ارناپ، ساپار ەتىپ سالەم بەرۋگە باراتىن بولعان. نەمەسە، اۋىل ادامدارىنىڭ ىشىنەن بىرەۋلەر وقۋدان، اسكەردەن، ت. ب. ساپاردان كەلىپ جاتسا، جاسى ۇلكەندەرگە سالەم بەرىپ شىعۋ بورىشتارلىعىن وتەيتىن بولعان.
امانداسۋ (سالەمدەسۋ) - يناباتتىلىق پەن ادەپكە قاتىستى قاتىناس نورماسى. بايىرعى قازاق ءداستۇرى امانداسۋلاردىڭ الەۋمەتتىك تەگىنەن، بايلىعىنان جانە جالپى ومىردەگى الاتىن ورنىنان بەلگى بەرەتىن بولعان. ەرتەدە حان نەمەسە ءىرى سۇلتاندارعا تومەنگى تاپتاعى ادام ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ جانە تومەن قاراي يىلمەسە، ولارعا جاقىنداي الماعان. ال ەگەر ول قايىرىم رەتىندە وعان قولىن سوزسا، وندا ول ءبىر تىزەرلەپ جەرگە وتىرىپ، ونىڭ قولىن ەكى قولىمەن قىسادى. الەۋمەتتىك دارەجەسى ورتاشا ادام ءوزىنىڭ امىرشىسىنە قولىن كەۋدەسىنە قىسپاي، ءبىراق، باسىن ءيىپ كەلگەن. حان نەمەسە كۇشتى ءامىرشى، ءوزىنىڭ قاراۋىنداعىلاردىڭ سالەمىنە جاۋاپ رەتىندە ونىڭ يىعىنا قولىن قويىپ، سىيلاستىعى بولسا قولىن قىسىپ امانداساتىن بولعان. ەگەر حاندى جولاي كەزىكتىرسە، وندا جولدا توقتاپ تۇرىپ، ونىڭ ءوتىپ كەتۋىن كۇتۋى كەرەك، ءارى باسىن ءيىپ، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ داۋىستاپ سالەم بەرۋى شارت. قاراشا حالىق وكىلى سۇلتاندارعا سالەمدەسكەندە تىزەسىن بۇگىپ كوبىنە «الديار تاقسىر!» دەپ سالەم بەرگەن. بيلىگى جوق تورەلەر مەن سۇلتانداردىڭ سىرتىنان بولسا دا ىزەتتىلىك كورسەتۋ ءوز دارەجەسىندە بولماعانىمەن، ءامىرى كۇشتىلەر الدىندا ىزەتتىلىك شارالارى قاتاڭ ساقتالدى.
دارەجەسى تەڭ، ءبىراق، جاقىن تانىس ەمەس ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ ءبىر قولىن الىپ قانا امانداسقان؛ ال تانىستار (ەر ادامدار) ءبىر-بىرىنە ەكى قولدارىن بەرەدى جانە سونان سوڭ، ەكى جاققا الما كەزەك يىق تىرەستىرىپ قۇشاقتاسادى نەمەسە كەرىسىنشە ءبىر-ءبىرىن كەۋدەلەرىنە قىسىپ قۇشاقتايدى. مۇنداي قيمىلدار كەزدەسۋ كەزىندە جاسالادى. ايەلدەر دە كەزدەسكەندە جالپى قابىلدانعان ادەتتى ساقتاۋلارى ءتيىس. الەۋمەتتىك جاعدايلارى تەڭ ايەلدەر كەزىككەندە قول الىسپايدى (ەش ۋاقىتتا سۇيىسپەيدى) ، تەك ءبىرى ەكىنشىسىنە ءجاي عانا يىلەدى. ەگەر اعا سۇلتاننىڭ ايەلدەرىمەن قاراپايىم ايەلدەر كەزىگىپ قالسا، قاراپايىم ايەلدەر جانارلارىن تومەن ءتۇسىرىپ، ىزەت كورسەتىپ يىلەدى. ءبىراق، حانشا نەمەسە بەلگىلى سۇلتان ايەلىن كەزدەستىرگەندە قاراشا وكىلى جانارىن تومەن ءتۇسىرىپ، ءيىلىپ، بەتىن سيپاپ سالەمدەسۋى كەرەك. جاس ايەل جاسى ۇلكەن تۋىستارىنىڭ الدىندا ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، ءيىلىپ سالەم سالادى.
قازاقتار ءبىر-بىرىمەن جولىققاندا ءبىر-بىرىمەن مال-جان امان با؟ - دەپ سۇراسقان. مال امان با؟ - دەپ سۇراۋى ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى كۇنكورىس وزەگى، شارۋاشىلىق قاتىناستارىنىڭ نەگىزگى قۇرالى سانالعان ءتورت تۇلىكپەن تىكەلەي قاتىستى بولۋىنا بايلانىستى مالدى جانە وتباسى تۋرالى ءجون سۇراسۋ قالىپتاسقان نورماعا اينالعان. وسىلاي سالەمدەسكەنىنەن كەيىن ريزاشىلىقپەن كىشىدەن: «مال-جانىڭ امان با؟»، - دەپ سالەم بەرەدى. وعان قالىپتاسقان داعدىلى جاۋاپ: «قۇدايعا شۇكىر، ءوزىڭىزدىڭ مال-جانىڭىز امان با؟» - دەپ جاۋاپ بەرەدى. قازاق «جاقسى ءسوز، جارىم ىرىس»، دەپ ىرىمداپ، ءارقاشاندا «جاقسى» دەگەن. ەرلەر اراسىندا مۇنداي امانداسۋ سوزدەر ايەلدەرگە قاتىستى قولدانىلمايدى، ولارعا تەك «سالەمەتسىز بە؟»، - دەپ امانداسادى. دالادا ءبىر توپ قازاقتار ەكىنشىسىمەن ات ۇستىندە كەزدەسىپ قالسا، «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ، وڭ قولىن سوزىپ امانداسىپ، سول قولىن امانداسۋشىنىڭ وڭ يىعىنا قويادى. «ۋاعالەيكۇمسالام» دەپ امانىن قابىل الىپ، قول الىسادى. قازاقتار قوناققا بارعاندا، كيىز ءۇيدىڭ جانىنا جاقىنداعاندا اتتان تۇسەدى، ال ءۇي يەسى قولعانات ەرەسەك بالالارى قارسى الىپ، امان-ساۋلىق سۇرايدى. وسى كەزدە ايەل ادامدار ءۇي-ءىشىن رەتتەپ، كىلەم-سىرماقتارىن ءتور كورپەشەلەرىن توسەيدى. كەلگەن مەيماننىڭ ءوزى كيىز ۇيگە ەنگەندە «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ جالپىعا سالەم بەرىپ كىرەدى. ءتىپتى، باسپانادا ادامدار جوق بولسا دا نەمەسە ايەلدەر وتىرعان جاعدايدا دا «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ شاڭىرققا سالەم بەرۋ ادەت قالىپتاسقان. سىرداريانىڭ تومەنگى بويى قازاقتارىندا امانداسۋدىڭ دا وزىندىك داستۇرگە باعىنعان ءراسىمى بار. ارال، قازالى وڭىرىندە ەر بالا، قىز بالا دا وزىنەن ۇلكەندەرگە داۋىستاپ سالەم بەردىك دەيدى. كەلىننىڭ بەتى اشىلىپ، بوساعا اتتاعان كۇننەن باستاپ، كەلىن كۇيەۋىنىڭ اعايىندارىنا كورگەن كەزدە ەكى قولىن الدىنا ءبىر-بىرىنە ايقاستىرىپ قويىپ «سالەم بەردىك»، - دەپ داۋىستاپ، ءوزى يىلەدى.
كۇيەۋىنىڭ اعايىندارى جول-جونەكەي كەزدەسكەن كۇندە دە وسىلاي سالەم سالادى. ۇلكەندەر كەلىننىڭ سالەمىنە «كوپ جاسا! باقىتتى بول!» -دەپ جاۋاپ قايتارادى. بۇل ءداستۇر كەلىندەردىڭ كۇيەۋىنىڭ اعايىندارىنا دەگەن ىزەتتىلىگىن بىلدىرەدى.
جامان ىرىم بولىپ سانالعاندىقتان، اۋىلعا الىستان اتپەن شاۋىپ كەلۋگە بولمايدى. اۋىلعا قوناق كەلگەندە مىندەتتى تۇردە اياڭداپ كەلىپ، ءۇي سىرتىنا جاقىنداعاندا «سويلەس» دەپ داۋىستايدى. ءۇش قايتالاۋدان كەيىن جاۋاپ بولماۋى قوناقتى قابىل الماعاندىعىن بىلدىرەدى. ءۇي يەسى نەمەسە ءۇي يەسىنىڭ ايەلىنە قوناق «قۇدايى قوناق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇدان كەيىن ءۇي يەسىنىڭ شاقىرۋىمەن ۇيگە كىرەدى جانە كەلگەن قوناق ايەل بولسا ءۇيدىڭ سول جاعىنا، ەركەك بولسا وڭ جاعىنا وتىرادى. ەگەر، ءۇي يەسى ءوز قوناعىنان جاسى ۇلكەن بولسا، وندا ءبىرىنشى بولىپ: «امانسىز با؟» دەپ سالەمدەسەدى، قوناق سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ، ءۇي يەسىنەن «مال-جانىڭىز امان با؟» دەپ سۇرايدى. سودان سوڭ قوناق ۇيدە وتىرعانداردىڭ بارلىعىن ارالاپ شىعادى. ال ايەل ادامدارعا جۇمساعىراق: «ەسەنسىز بە؟» - دەيدى، بۇل «دەنىڭىز ساۋ ما؟» - دەگەندى بىلدىرەدى. ال قىزدارعا ايتقاندا؛ «قاراعىم»، «شىراعىم» - دەگەن سوزدەردى قوسادى.
ۇزاق ۋاقىت كورىسپەگەن جاندار نەمەسە ۇزاق ساپاردان كەلگەن ادامنىڭ اماندىعىمەن قوسا، جونشىلىگىن سۇراپ، ەگجەي-تەگجەيلى سۇراسادى. الىستان كەلگەن ادامعا «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى ادام بارىپ سالەم بەرەدى» دەگەن ەرەجە بار. دەگەنمەن، جاسى مەن جولى ۇلكەن ادامدارعا ساپاردان كەلگەن ادام ءوزى ادەيىلەپ بارىپ، سالەم بەرۋى ءتيىس. مۇنداي ىزەتتىلىكتىڭ ءبىرى سول اۋلەتتىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قارا شاڭىراعىنا سوعۋ مىندەت.