سوتسياليزم جانە مەن
سوندىقتان، «جاقسىنى كورمەككە» دەگەندەي «سوتسياليزمنەن» ءۇزىندى جاريالاپ وتىرمىز.
***
... قىسقى كانيكۋلعا اۋىلعا كەلگەندە تۋىس ايكەن اپاعا سالەم بەرۋگە بارىپ، ول كىسىدەن باسىنان وتكەن حيكايانى بايانداپ بەرۋدى سۇرادىم.
- قولقالاپ وتىرسىڭ عوي، كوڭىلىڭ قالماسىن، ايتايىن. قوسىم اتاڭمەن كوپ شۇيىركەلەسۋشى ەڭ، تەگى، سوندا دا مەن تۋرالى شەشىلىپ سىر ايتپاعانى ما جارىقتىقتىڭ.
- ول كىسى اپاڭنىڭ اڭگىمەسىن ءوز اۋزىنان تىڭدا، مەن ايتا المايمىن دەپ ماڭايلاتپاعان.
- قالاي دەيىن، بۇل تەك مەنىڭ عانا باسىمدا بولعان وقيعا بولسا ءبىر ءسارى، اڭگىمەنىڭ توركىنى تەرەڭدە عوي. نەسىنە ايتا بەرەمىز ەسكى جارانى قوپارىپ، قار جاۋدى، ءىز باسىلدى، بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. قازىر قايتا قىزىپ جاتىرسىڭدار، تەك يگى نيەتتەن تۋعان ءىس بولعاي؟
- بىزگە سىزدەردىڭ ەستەلىكتەرىڭىز ادىلەتتىلىكتى ايقىنداۋ ءۇشىن، اقيقات ءۇشىن قاجەت.
«ولاي بولسا، بالام تىڭدا، ءبىرىن ايتىپ، بىرىنە كەتتى دەمە، ەستىگەنىڭدى ءوزىڭ رەتتەپ الارسىڭ. ويلاپ كەتسەم، بۇل ومىردە ءوزىمدى بوگدە ادام سياقتى سەزىنەم. ءبىر اكە، ءبىر انادان ۇشەۋ ەدىك»، - دەپ ايكەن اپاي تاماعىن كەنەدى. اكەمىز شارۋاعا بەرىك، ءوز ەڭبەگىمەن كۇنەلتكەن ورتا شارۋا بولاتىن. ءبىراق كامپەسكەگە ءىلىنىپ كەتتى. ەكى-ءۇش قارا، ءبىر جىلقى، ون شاقتى قويى كولحوزعا الىندى. ءبىر كۇندە ەرىنەن، مالىنان ايىرىلىپ، ساۋدىراپ ءۇش بالامەن شەشەم ەلدە قالدى. انام ايتا قالارلىقتاي كورىكتى ەدى. «اكەڭنىڭ تۇبىنە جەتكەن مەنىڭ كوركىم»، - دەپ شەشەم قان جىلايتىن.
ولاي دەۋىنىڭ سەبەبى - ءبىزدىڭ ەلدە قالەن دەگەن بەلسەندى بولدى. سول ايۋاننىڭ شەشەمدە ويى بولسا كەرەك، اكەمنىڭ كوزى تۇرعاندا ارام ويى ىسكە اسپايتىنىن بىلگەن جاۋىز اكەمنىڭ ۇستىنەن شاعىم ءتۇسىرىپ. اقىرى دەگەنىنە جەتتى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ايۋانداردىڭ جولى دايىم بولعانىنا ءالى كۇنگە دەيىن تاڭىم بار. انام تۋرالى ەشنارسە ايتا المايمىن، كۇناسى بولدى ما، بولمادى ما؟ ءبىراق، تاعدىر بار سالماعىن سالىپ، قابىرعاسىن قايىستىرعانىن بالا بولسام دا سەزگەنمىن. اكەم ايدالىپ كەتكەن سوڭ، تۋىستار قاتىناۋىن سيرەتتى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، وكپەگە سۋىق ءتيىپ، قارا جوتەلدەن ۇلكەن اعام قايتىس بولدى. اعامدى جەرلەۋدە اقساق قويشى ساپاردان وزگە ەشكىم بولعان جوق. كوپ ۇزاماي ەكىنشى اعام دۇنيەدەن ءوتتى. ەندى مەنى ولەدى دەگەن بولۋى كەرەك، جەتەلەپ شەشەم توركىنىنە كەلدى. اكە-شەشەسىنە جىلاپ وتىرىپ، جالعىز قىزىم ولسە، مەن دە ولەمىن دەپ ەڭىرەگەنى ەسىمدە. ماعان ءبىر اي بويى ماي ىشكىزدى، كەيىن ءبىلدىم، ساسىق كۇزەننىڭ مايى كورىنەدى. قارا جوتەلدەن امان قالعانىممەن باسىما ءتونىپ تۇرعان اپاتتى سەزبەپپىن. ءبىزدىڭ ەلدە اشتىق وتىز ءبىرىنشى جىلدىڭ قىسىندا باستالدى. اشتىق دەگەن ايتىپ تۇسىندىرەتىن ءىس ەمەس ەكەن، ەلدى ەسەڭگىرەتىپ جىبەردى. قالعان-قۇتقاندى اس ەتىپ قىستان تيتىقتاپ ازەر شىقتىق. قايدان تىرناقتاپ جيناعانىن بىلمەيمىن، ءبىر قاپ تارىنى التىننان بەتەر جاسىرىپ قويدى، ماعان تارى تۋرالى ەشكىمگە اۋزىڭنان شىعارۋشى بولما، استىق شىققانعا شەيىن تالشىق ەتپەسەك اشتان ولەمىز دەپ الدەنەشە رەت قايتالاپ قۇلاعىما قۇيىپ تاستادى. ءبىراق، سىرىمىزدى مەن ەمەس، ءوزى اشتى. زالالدى اقكوڭىل، ادال نيەتپەن تارتتى...
سونىمەن، نەسىن ايتايىن، ءىلىنىپ-سالىنىپ كۇنكورىپ جاتتىق، ويىن-كۇلكى، ءسان-سالتانات دەگەندەر پىشاقپەن كەسكەندەي تيىلعان. ەستيتىنىمىز ۇنەمى تەك سۋىق سوزدەر. نەشە ءتۇرلى، بۇرىن ەستىمەك تۇگىل، تۇسىمىزگە ەنبەيتىن سوزدەردى ەستيتىن بولدىق. بىرەۋ اشتان ءولدى دەگەندى ەستىگەندە انامنىڭ ءوڭى قۋارىپ كەتەتىن. مازاسى كەتكەنى سونشالىق، تۇنگى ۇيقىسىن بۇزىپ تارى سالعان قاپتىڭ اۋزىن ءبىر سيپاپ كەلىپ جاتاتىن. ونىڭ سىرىن كەيىن ءتۇسىندىم. ءوزىمنىڭ بۇل ومىردەن تۇيگەنىم، ادامنىڭ ناعىز بەت-پەردەسى تابىسسىز كەلگەن توقتىقتا، نە ازىنعان اشتىقتا اشىلادى ەكەن. ادامنىڭ ادام اتىن جويىپ الۋى دا وسى جولدا. ون ۇشتەن ون تورتكە شىققان كەزىمدە، مەن ادام كەيپىنەن ايىرىلعان ادامدى كوزىممەن كوردىم. ءبىراق، تاڭ قالعان جوقپىن. اشتىق كەزىندە ادامنىڭ تاڭعالۋشىلىق قاسيەتى تولىعىمەن جويىلادى ەكەن. بايتال تۇگىل باس قايعىنىڭ زامانىندا تاڭدانۋ، تاڭىرقاۋ ادام ساناسىنا جات قىلىقتار.
مەنىڭ بۇل سوزدەرىم مىلتىقباي دەگەن كورشىمىزگە قاتىستى. بالالارى كوپ بولاتىن. ەل باسى شەتىنەمەگەن كەزدىڭ وزىندە جۇدەۋلەۋ تۇراتىن. ونىڭ وتباسى اشارشىلىققا بىردەن ۇشىرادى. بالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى ون التىعا قاراعان، ەر جەتىپ قالعان قوڭىرباي بولاتىن. ول ۇنەمى ۇرلىق جاساپ كوزگە شالىنىپ، قولعا تۇسە بەرگەن سوڭ، زادى اۋىل، ادامدارى بولسا كەرەك، ۇرىپ-ۇرىپ ءدال ءۇيىنىڭ قاسىندا ءولتىرىپ كەتىپتى. مىلتىقبايدىڭ ودان كەيىنگى بالاسى قاعىلەز مارجان اشتىقتىڭ سول وتباسىنداعى تۇڭعىش قۇربانى بولدى. ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە ءۇيىر بولىپ، بىرگە وينايتىنبىز. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن انام ءداتى شىدامادى بىلەم، مىلتىقبايدىڭ ايەلىن ەرتىپ كەلىپ، قاپتىڭ اۋزىن بەزگەك تيگەندەي ءدىر-ءدىر ەتىپ ازەر اشىپ، ءبىر تەگەنە تارى قۇيىپ بەردى. قازىردە انامدى كوز الدىما ەلەستەتسەم، قالشىلداعان ساۋساقتارىمەن مىلتىقبايدىڭ ايەلىنە مە، ايتەۋىر بىرەۋگە تارى قۇيىپ وتىرعانى كەلە بەرەدى. جارىقتىق، سوندا ادامدارعا جاقسىلىق جاساپ وتىرىپ، جۇرەگىنە الدەنەنى سەكەم السا كەرەك. ءبىر تەگەنە تارى ءبىر ءۇيىر جانعا نە بولسىن، اراعا ءبىر كۇن سالىپ تەگەنەسىن سۇيرەتىپ مىلتىقبايدىڭ ايەلى تاعى كەلدى. شەشەم وعان سىبىرلاپ بىردەمەلەر ايتىپ، تاعى ءبىر تەگەنە تارى بەردى. ەكى كۇن وتكەسىن ول بەيباق تاعى كەلدى. بۇل جولى تارى بەرمەي، ىدىسىن بوس قايتاردى. ۇيقىسىراپ جاتقان مەنى قايتا-قايتا قولىمەن كورسەتىپ، انام ۇزاق-ۇزاق سويلەدى. مىلتىقبايدىڭ ايەلى سۇيرەتىلىپ ەسىكتەن زورعا اتتاپ شىعىپ بارا جاتىپ، بۇرىلىپ توقتادى دا:
- جامال، (انامنىڭ ەسىمى ساكىپجامال ەدى، كورشىلەر جامال دەپ كەتكەن) ءبىزدىڭ ۇيدەگى قايناعاڭنىڭ پەيىلى جامان، مەنى جۇمساپ وتىرعان دا سول، ايتپەگەندە كىسى ىرىزدىعىندا نەم بار. پاناسىز ەكەنىڭدى بىلەمىن. انا قاپتى جەر استىنا تىقساڭ دا كىسى كوزىنەن تاسالا، بەرمەسەڭ تارتىپ اكەتەدى، - دەپ بوگەلىڭكىرەپ تۇرادى دا، - ەل ىشىندە كىسى ەتىن تالشىق ەتكەندەر بار دەيدى، - دەپ ءىلبىپ باسىپ شىعىپ كەتتى. ناعىز ابىگەرلىك ەندى باستالدى. جارتى قاپ تارىنى اندا دا سۇيرەپ اپاردىق، مۇندا دا سۇيرەپ اپاردىق، ءبىراق تيانىق ورىن تاپپادىق. امالىمىز تاۋسىلىپ، ءبىر-بىرىمىزدى قۇشاقتاپ ۇزاق جىلادىق. كەنەت شەشەم قاتۋلانىپ: «توقتات وكسۋدى، جامان ىرىم باستامايىق، ءالى ءتىرىمىز، بارمىز، اكەل انا جاستىقتاردى، سوك»، - دەدى. ءار جاستىقتىڭ ىشىنە قالتا جاساپ، سوعان تارىنى ءبولىپ سالدىق. انامنىڭ تاپقىرلىعىنا ءماز بولىپ قاپتىڭ تۇبىندەگى تارىنى تاقىرلاپ الا باستاعانىمدا:
- بالام، توقتا، جاۋىز مىلتىقباي تارىنى تاپپاي كەتپەيدى، قاپتا ءبىراز قالدىرايىق، السا سونى السىن. جوق دەسەك، تىمىسكىلەپ ءبارىن تابادى.
ءبارى شەشەمنىڭ ايتقانىنداي بولدى. ەكىنشى كۇن، مىلتىقبايدىڭ ايەلى دۇنيە سالدى. كەشكىسىندە ەكى كوزى قانتالاعان ول ەسىگىمىزدى تەۋىپ اشتى. شىپ-شىمىر، اشتىقتىڭ نىشانى جوق. «كىسى ەتىن جەسە دە، بۇل جالعاندا مىلتىقباي ولمەس» دەگەن شەشەمنىڭ ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، بويىم شىمىرلاپ قويا بەرەدى. «ءاي، قانشىق» دەگەن داۋسى شاڭق ەتە تۇسكەندە، انام بىرەۋ باسىنان سالىپ جىبەرگەندەي تۇرعان ورنىندا وتىرىپ قالدى. مەن ۇشىپ بارىپ انامدى قۇشاقتادىم. مىلتىقبايدىڭ اۋزىنان اق ءيت كىرىپ، كوك ءيت شىعىپ جاتىر. مەنىڭ ۇققانىم:
- سەن قانشىق، الگى كەتىك ەرىن ويناسىڭا سەنىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، قوينىڭا كىرۋ ءۇشىن وعان ءبىر قاپ تارى تۇك ەمەس، اكەل دەگەن سوڭ اكەل، ويناسىڭ اكەپ بەرگەن استىقتى.
جىرتىق ەرىننىڭ بايتال كورسە، اۋزىنان كوبىك اتاتىن جىنى بار، تاعى وسى تارىزدەس دورەكى سوزدەر. جىرتىق ەرىنى، اكەمە جالا جاۋىپ سوتتاتقان قالەن بەلسەندى. شەشەم ماعان سۇيەنىپ ورنىنان جايلاپ تۇردى دا:
- ءبىز اشتان ولەيىك، سەن ءتىرى قال، جاۋىز، - دەپ تىعىپ قويعان قاپتىڭ تۇبىندەگى تارىنى مىلتىقبايدىڭ الدىنا تاستاي سالدى دا، جەر باۋىرلاپ سولقىلداپ جىلاپ جاتىپ قالدى.
شەشەمنىڭ قانشاما قينالعانىمەن، ارتىق ءسوزى جوق ەدى. مىلتىقباي ەتپەتىنەن جاتقان شەشەمدى وقتى كوزىمەن ءبىر اتىپ:
- وح، سايقال، بالەم تۇرا تۇر، ءالى..، - دەپ الشاڭداپ باسىپ شىعىپ كەتتى.
قانشا جاتسىن ەدەندە، مىلتىقباي شىققان سوڭ، شەشەم باسىن كوتەرىپ، مەنى قۇشاقتاپ ايمالاپ، ەكى بەتىمنەن كەزەك ءسۇيىپ، سۇيەكتى سالالى ساۋساقتارىمەن شاشىمدى سالالاپ ءبىراز وتىردى دا: «بالاپانىم مەنىڭ، شىدايىق، امان-ەسەندىك تىلەيىك، الىستا اكەڭ ءجۇر. ۇشەۋدەن قالعان سەنى جوعالتسام، وعان نە ايتامىن»، - دەدى. بۇگىن ويلايمىن، شەشەم اكەمنىڭ امان ورالاتىنىنا ەش شۇبا كەلتىرمەيتىن. اكەمنىڭ اقتالىپ كەلەتىنىنە يمانداي سەنەتىن.
- اكەڭ الىس ساپاردان ورالسا، مىلتىقباي دەگەندەر نە ءتايىرى كولەڭكەمىزدەن دە جۇرە المايدى. ونىڭ جوقتىعىن پايدالانادى.
مەنىڭ ەسىمە ۇلكەن اعام ەربول ءتۇسىپ وتىر. ول ءتىرى بولعاندا مىلتىقباي بۇلايشا تايراڭداماس ەدى. ويىمدى بىردەن تۇسىنە قويعان شەشەم:
- ەربول قۇلىنىم امان بولعاندا ازامات ەمەس پە ەدى. بيىل ون جەتىنى تولتىرۋشى ەدى، ءتىرى بولعاندا، - دەپ مۇڭايىپ ءبىرشاما، - تۋ، الگى جاۋىزدىڭ مۇلدەم جاڭىلدىرىپ جىبەرگەنى-اي؟ ساعان سورپالىق اكەلىپ ەم، - دەپ جيۋلى توسەكتىڭ استىنا شۇبەرەككە تاس تۇينەك ەتىپ وراعان تۇيىنشەكتى شەشە باستادى. ناعىز مولشىلىق دەپ، مىنە، وسىنى ايت. ءبىر جاپىراق قىپ-قىزىل ەت، كادىمگى. ەت كورمەگەلى قانشاما ۋاقىت بولدى. قايناپ تۇرعان قازانداعى قارا سۋعا ەت سالىنىپ، ءۇي ءىشىن كوپتەن بولماعان ءيىس الىپ كەتتى. تاماق دايىن بولعاندا انام ءبىر جەردەن جارتى بولكە نان الىپ شىقتى. كوڭىلىمە كۇدىك ورالدى. بۇل قايدان كەلگەن مولشىلىق. مىلتىقبايدىڭ ءسوزى راس بولعانى ما؟ كوزقاراسىما سەكەم قالعان شەشەم اقىرىن عانا:
- ەسىڭدە مە، اكەڭنىڭ ماتۆەي دەيتىن ورىس دوسى. بۇگىن سوعان كەز بولدىم. جاعدايىمىزدى بىلەدى ەكەن. قايناپ جاتقان ەت پەن جارتى بولكەنى نۇسقادى، ساعان بەر دەگەندەرى... ول: «جامال بىزدە دە حال سونشاما ەمەس، ءبىراق سەندەردەن ءتاۋىر، - دەدى. - امان جەتسەك»، وراقتان كەيىن ءبىر قاپ ۇن جەتكىزىپ بەرسەم»، - دەپ قالدى اكەڭنىڭ تامىرى.
تاماق ءىشىپ ۇزاق وتىردىق. ىلعي ءبىر قىزىقتى، كوڭىلدى اڭگىمەلەر ايتتىق. مەن كورمەسەم دە، ەسىمدە قالعان اكەمنىڭ دوسى ماتۆەيدى ماقتادىم. شەشەمنىڭ تاماشا ءبىر قىزىل كويلەگى بار ەدى. سونى كيدى.
مەن قۇشاقتاپ بەتىنەن ءسۇيىپ، سۇلۋسىڭ دەدىم.
قۋانىش تاڭ اتىسىمەن تارقادى. مىلتىقبايدىڭ تاعى ءبىر بالاسى اشتان ءولىپتى. حالىق ىشكە، وڭتۇستىككە اۋا باستادى. جىرىق ەرىن بەلسەندى حالىقتى قۋىپ قايتارىپ الىپ كەلدى دەسەدى. ۇرەي ۇشىراتىن سوزدەر كوپ. انام كولحوز جۇمىسىنا كەتكەندە ەسىكتى تارس جاۋىپ وتىرامىن. كىسى ەتىن جەيتىندەر بار دەگەندى دە ەستىپ ءجۇرمىز. شەشەم جۇمىستان ەرتە قايتتى. كەلە توسەككە شەشىنبەستەن قۇلاپ، ۇزاق جىلادى. كولحوز باستىعىنا بىرەۋلەردەن شاعىم ءتۇسىپتى. «حالىق جاۋىنىڭ» قاتىنىن نەگە جۇمىسقا الاسىڭ دەپ. بۇل سوزدەن زارەسى ۇشقان كولحوز باستىعى مۇنى جۇمىستان شىعارىپ، بوسىپ قاشقانداردىڭ ىشىنەن ءبىر ايەلدى تاڭداپ الىپتى. اشتىق ەندى تۇپ-تۋرا ءبىزدىڭ ۇيگە ەنگەلى تۇر. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق، ءىڭىر تۇسە ەسىكتى الدەكىم قاتتى-قاتتى قاقتى. دىبىس بەرىپ ەم، كورشى مىلتىقباي ەكەن.
- ءاي، قانشىق (اناما ايتقانى)، ەسىگىڭدى اش دەگەن سوڭ اش، ايتپەگەندە بالتالاپ بۇزىپ كىرەم، وندا وڭبايسىڭ! - قولىندا بالتا بارىن دالەلدەپ، ونىسىمەن ەسىكتى سىرتىنان تۇيگىشتەپ قويدى.
- بۇل ايۋاننان قۇتىلار كۇن بار ما ەكەن؟ اشپاسام بولماس. ەسىك اشىلۋى مۇڭ ەكەن، راسىندا قولىندا بالتاسى بار مىلتىقباي وڭمەندەپ باسىپ، تورگە شىققان جولىنداعى جاسقانىپ شەگىنشەكتەگەن شەشەمدى كەۋدەسىمەن قاعىپ تاستاپ، ماعان ۇمتىلدى. جانۇشىرا مەنى قورعاماق بولعان شەشەمە قاراماستان:
- ساعان كەلگەم جوق، سايقال. سەنىڭ ەتىڭ ارامدالعان. ماعان قىزىڭ كەرەك. سويىپ جەيمىن بە، جوق، الدە قاتىن ەتەم بە، ءوزىم بىلەمىن. ءبارىبىر ولەمىز. ءبىراق سەندەر مەنەن بۇرىن ولەسىڭدەر.
شاپ ەتىپ بىلەگىمنەن تاستاي ەتىپ ۇستاعاندا ورنىمنان قوزعالۋعا دارمەنىم قالمادى. شەشەم مىلتىقبايدىڭ اياعىنا ورالدى.
- كۇنىڭ بولايىن، وتىڭمەن كىرىپ، كۇلىڭمەن شىعايىن، تيمەشى بالاپانىما. قۇداي اتىمەن وتىنەمىن!
مىلتىقباي اياعىنا ورالعان شەشەمدى تەۋىپ تاستاعىسى كەلىپ ەدى، نە وڭ، نە سول اياعىن بوساتا المادى، انام ەكى قولىمەن ونىڭ ەكى اياعىن مىقتاپ قۇشاقتان العان، جىبەرەتىن ەمەس. مىلتىقباي ويلانباستان شەشەمنىڭ جاۋىرىنىنان بالتانىڭ جالپاعىمەن سالىپ قالدى دا، وڭ اياعىمەن بارىنشا تەۋىپ جىبەردى. اۋىرعانىنا قاراعان شەشەم جوق، جالىنۋىن توقتاتپادى.
- تىم قۇرىسا ەرتەڭگە شىداشى، تاڭ اتا ءوزىم جەتەلەپ اپارىپ بەرەيىن. ءتۇنى بويى باۋىرىما باسايىن. انادان تۋدىڭ عوي ايۋان بولساڭ دا، مىلتىقباي!
- ەرتەڭ كىم بار، كىم جوق. - وسى تۇندە اشتان ءولىپ كەتۋىم مۇمكىن. انام بايعۇس جانتالاسىپ:
- ولمەيسىڭ، بار جيعان-تەرگەنىمدى ال.
جۇگىرىپ بارىپ جاستىقتارعا تىققان تارىلاردى قالتالارىن سوگىپ اكەلىپ، مىلتىقبايدىڭ الدىنا تاستاپ جاتىر، تاستاپ جاتىر.
مىلتىقبايدىڭ كوزى جايناپ كەتتى.
- ءا، سولاي بولسىن. ەرتەڭ ءبارىبىر كەلەم، قىزىڭدى الىپ كەتەم.
بىرەۋگە دىبىس بەرسەڭ، مىنا بالتا جالىنسىن. اياناتىن تۇك قالعان جوق.
جاۋىز كەتكەننەن سوڭ ەسىكتى جاۋىپ الايىق دەسەك، ونىڭ ەسىكتى سىرتتان جاۋىپ، بەكىتىپ كەتكەنىن بىلدىك. شەشەم تالشىققا جارار دەگەندەردى ءبىر تۇيىنشەك، كيىم-كەشەكتەردى ءبىر تۇيىنشەك ەتىپ بۋىپ، تەرەزەنى سىندىرىپ، ءتۇن بالاسىندا ءوز ۇيىمىزدەن قاشىپ شىقتىق. قايدا بارارىمىزدى بىلمەيمىز. ماقسات، وسى اۋىلدان الىس كەتۋ. شەشەم اۋىر كۇرسىندى.
- اكەڭ الدىندا ارىم تازا، كۇنام جوق. باسقا تۇسكەسىن نە امال بار. قالاعا بارىپ، تاتار ساۋداگەرلەرىنە جالشىلىققا تۇرامىز. ءتىرى قالساق بولعانى. تەك پانالايتىن باسپانا بولسا جارار ەدى.
مەن قۇپتاپ باس يزەيمىن. ءتىرى قالساق، اكەم كەلگەنشە...
ابدەن سۇلەمىز بىتكەنشە توقتاعان جوقپىز. شەشەم قالا جولىن بىلەتىن سياقتى. ءبىراق مىلتىقباي سياقتىلار جولدا دا كوپ، ادەيى، جول تورۋشىلار بولادى دەپ، شەشەم ۇنەمى جولسىزبەن باستاپ كەلەدى. كۇندىز كىسى كوزىنە تۇسپەي ۇيىقتاپ الىپ، تۇندە جۇرەمىز. ەكى سوتكەدە ارىپ-اشىپ قالاعا جەتتىك. اكەمنىڭ قالادا تۋىستارى بولاتىن. سونىڭ ءبىرازىن ارالاپ كورىپ ەدىك ماڭايلاتپادى. اقىرى بارعان ءۇيىمىز نۇريدەن اقساقالدىڭ ەكى بولمەلى اعاش ءۇيى بولدى. ول باسىن شايقاپ وتىردى دا:
- بولماس، بولماس، كەلىن اينالايىن، مىنا ءبىر تۇياقتى قولىمىزعا جەتكىزگەنىڭە راحمەت. مەنىڭ قولىمدا قالسىن. ءبىزدىڭ حالدى دە كورىپ وتىرسىڭ، ءوزىڭ بولساڭ ءالى جاسسىڭ، قارۋىڭ قايتپاعان شاعىڭ. ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ ويلا. بالا وسىندا قالادى. شەشىم سول، اينالايىن.
- اتا، مەنىڭ دە تىلەگىم وسى ەدى. كەلىپ-كەتىپ جۇرسەم بولدى. مەن ولمەسپىن، ايتەۋىر كۇرەككە باز تابىلار قالا عوي!
سونىمەن، نۇريدەن اقساقالدىڭ ۇيىندە ءجۇرىپ جاتتىم. بۇل كىسى - اكەمنىڭ ءىنىسى. زامان تارىلتىپ قويعانى بولماسا، كەڭپەيىل جاننىڭ ءبىرى ەكەن. ءۇيدىڭ تىرەگى، پريستاندا جۇكشى بولىپ ىستەيتىن ۇلى. وزگە بالا كورمەدىم. ارا-تۇرا شەشەم كەلىپ كەتەدى. ازىن-اۋلاق بىردەمەلەر اكەلەدى. بايقايمىن، جاعدايى ناشار. ەكى كوزىنىڭ الدى كۇلكىلدەپ كوگەرىپ كەتكەن. انامنىڭ ومىرلىك كورەر ازابى ۇزاققا بارمادى. ونىڭ ماعان كەلمەگەنىنە ءبىر جۇما ۋاقىت بولىپ قالعان. تاڭەرتەڭ تىسقا شىققان نۇريدەن اقساقال سىرتقا ەسىككە سۇيەنىپ قۇلاپ جاتقان شەشەمدى كورەدى. تامىرىن ۇستاسا ءجۇرىپ كەتكەن.
- اش وزەگىنە تۇسكەن بايقۇستىڭ، - دەپ نۇريدەن شەشەمنىڭ اشىق قالعان كوزدەرىن جاپتى. - ءالى تولىق سۋىماعان، كەمپىر، دەنەسىن تۇزە، - دەدى شال.
جىلايىن دەپ جىلاي المادىم. سەنەككە ەنگىزىپ، قول-اياعىن دۇرىستاپ قويعان سوڭ، باسىن قۇشاقتاپ، بەتىمە بەتىن باسىپ وتىردىم. قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن. كەمپىردىڭ: «ءاي، شال، انا بالا شوشىمالى بولادى، قوي دەپ ايت»، - دەگەن ءسوزىن انىق ەستىدىم. ودان كەيىنگى ارالىقتا ءسىرا، تالىقسىپ كەتسەم كەرەك.
اۋىلداعى ويران قالادا دا باستالدى. شالدىڭ جالعىز بالاسى جۇمىستا مەرتىگىپ، ەمحاناعا ءتۇستى. سەگىزكوزىن جۇك ەزىپ جىبەرگەن دەسەدى. قاسەنعازى (نۇريدەننىڭ بالاسىنىڭ اتى وسىلاي ەدى) مۇگەدەك بولىپ، ۇزاق جىل ەمحانادا، مۇگەدەكتەر ۇيىندە بولىپ، كەيىن سەميا قۇرىپ، بەرتىندە قايتىس بولدى، بالالارى بار.
شال، كەمپىردىڭ جيعان-تەرگەندەرى قار سۋىنداي سۋالىپ شىعا كەلدى. ولار مەنى اسىراماق تۇگىلى، مەن ولاردى اسىراۋعا كىرىستىم. ادام ولمەگەن سوڭ بارىنە كونەدى. كەمپىر الدىن الا كەلىسكەن بولۋى كەرەك، مەنى جەتەلەپ اپارىپ، ءبىر تاتاردىڭ ۇيىنە قولبالا، قىسقاسى، جالشىلىققا بەردى. كۇندە ۇيگە قايتاردا وزدەرىنەن قالعان تاماق قالدىقتارىن بەرەدى. كەمپىر مەن شال سوعان رازى. ىشىنەن سولاي بولارىن سەزسە كەرەك، كەمپىر كۇندە مەنىڭ قۇلاعىما ءبىر ءسوزدى قۇيا بەردى، قۇيا بەردى. ونىسى ءۇي يەلەرى نە ىستە دەسە دە، قارسىلىق جاساما دەۋدەن جاعى ءبىر تالمادى. مەنى قۋىپ شىقسا اشتىق بۇل وتباسىنا دا تونبەك.
ءبىر كۇنى ءۇي يەسى، قىرىقتاردان اسقان شۇبار بەت مەنى قوراعا كىرگىزىپ الىپ، اۋرەگە سالدى. «شىدا» دەگەن كەمپىر ءسوزى، ءبىر جاعىنان، قۇلاعىمدا ىزىڭداپ تۇر. ەكىنشىدەن، شۇبار بەتتىڭ قورلىعى باتىپ بارادى. امال نە، وعان كوندىكتىم. كۇندەردىڭ-كۇنىندە كۇيەۋىنىڭ ۇرلىعى اشىلىپ، وعان كىنالى مەن بولدىم. شۇبار بەتتىڭ قاتىنى اۋزىنا كەلگەن ورىسشا، تاتارشا بىلاپىت سوزدەردىڭ ايتپاعانىن ايتىپ، ونىسى از دەگەندەي، بۇرىمىمنان سۇيرەپ، قاقپانىڭ سىرتىنا يتەرىپ تاستاپ، ەسىگىن ىشىنەن جاۋىپ الدى. ايەلدىڭ اشۋى اشۋ ۇستىندە مازداعان وتتاي ءورشيدى دەيتىن راس ەكەن. ەسەڭگىرەپ تۇرعاندا جابىلعان ەسىك قايتا اشىلىپ، قولىنا قايدان تۇسە قالعانىن بىلمەيمىن، شۇبار بەتتىڭ قاتىنى ۇشى وتتا جاتىپ قىپ-قىزىل بوپ قىزعان كوسەۋدى الىپ، ماعان تۇرا ۇمتىلدى. جانۇشىرىپ كوسەۋدى دەنەمە، اسىرەسە بەتىمە تيگىزبەي ءجۇرمىن.
- سەن تالاقتىڭ بەتىنە يركاك كاراماستاي ەتەيىن، - دەپ تۇر ورشەلەنە قۋىپ ءجۇر.
تەگى سىرتتان باقىلاپ تۇرسا كەرەك، ءىستىڭ جاماندىققا باستاپ بارا جاتقانىن سەزگەن شۇبار بەت ايەلىنىڭ قولىنان كوسەۋدى جۇلىپ الىپ، ۇيىنە قۋىپ تىقتى. «ولسەم دە بۇنى ماڭايلاماسپىن» - دەپ وزىمە-ءوزىم سەرت بەردىم. ەندى بارار باسار تاۋ مەن ءۇشىن قالعان جوق. بىرنەشە كۇن ءوزىم سياقتىلارمەن كوشەدە قونىپ ءجۇردىم. بازار توڭىرەگىنەن قالدىق تەرەمىز. ودان كەيىنگى جايدى ءوزىڭ بىلەسىڭ.
قوسەكەڭمەن تالاي اڭگىمەلەسكەندە سەزگەم، ونىڭ ساعان سىرىن ايتقانىن. مارقۇم، كوزى تىرىسىندە مەنىڭ باسىمنان وتكەن قيلى وقيعالاردى كەيدە ەسىمە السام قاتتى رەنجيتىن. ايتقىزبايتىن. مەنى قينالماسىن دەگەن عوي. ول دۇنيەدەن وتكەلى، مىنە، ءۇش جىل، باستاعانىن كورمەي كەتتى. ونىڭ كورگەن-بىلگەنى قانشاما ەدى، وزىمەن الىپ كەتتى جارىقتىق.
دەرەككوز: «جاس قازاق» گازەتى. 2011