اق باتا - اتا ءسوزى، تاريح كوزى
حالىقتىڭ اقىل - ناقىلىنان تۋعان پاراساتتى ويلارىنىڭ شەشەن تىلمەن جارقىراپ جەتكەن ۇزاق عاسىرلىق جەمىسى. ۇرپاق ءوسىرۋ، ءتارتىپتى ەتىپ تاربيەلەۋ بارىسىنداعى وزىق وتباسى ۇلگىسى، ءبىلىم جاۋھارىنىڭ دانالىق جيناعى دەۋگە بولادى.
اق باتا - ادام رۋحىن بيىككە كوتەرەدى، جارقىن ومىرگە، كەلىستى كەلەشەككە قاراي جەتەلەيدى. تازا، ادال تىرشىلىك وتكىزۋگە جەبەيدى. ىستەگەن ءىستىڭ وڭ بولۋىنا ۇلكەن ىقپال جاسايدى. بولاشاققا بولعان سەنىمىن بەكەمدەيدى. اسقاق ارمان - مۇراتقا تالپىندىرادى، جۇرەگىن تازا ۇستاۋعا تاربيەلەيدى. اينالاسىنا مەيرلى بولۋعا باۋليدى، يمانىن ساقتاپ، يباسىن اقتاپ، كىسىلىكتى، كىشپەيىل، ارلى ازامات بولۋدىڭ، داڭعىل سارا جولىنا سالادى.
اق باتا - ۇلاعىتتى ۇلى ءسوز. شەشەن شەجىرە ءسوز. باعى زاماندارعى دانا بابالارمىز، اق باستى اتالامىز، اق جاۋلىقتى انالارمىز، اق شىلاۋىشتى اجەلەرمىز، كوشباستاعان كوسەمدەرىمىز، ءسوز باستاعان شەشەندەرىمىز، باتىل، باتىر، بالۋاندارمىز، سۇڭعىلا اقىن - جىراۋلارمىز، بۇلبۇل كومەي ءانشى - كۇيشى، ءبيشى، سال - سەرىلەرمىز، قۇرالايدى كوزگە اتقان سۇر مەرگەندەرمىز، شەشىمى شيە بولعان داۋدى دار ايىرعان، باسىنعان جاۋدى قاق ايرعان بي شەشەندەرمىز، بارماعىنان بال تامعان ونەرلى شەبەرلەرمىزدىڭ ءبارى بالالارىن اق باتا باقىتىنا بولەپ وسىرە ءجۇرىپ، وزدەرى دە، سول باتانىڭ بال ءسوزدى بەسىگىنەن تاربيە الىپ ءوستى ەمەس پە؟!
ول جايلى قازاق حالقىنىڭ ەرتەگى، اڭىز - اڭگىمەلەرىندە، كوركەم ادبيەت ۇلگىسىندە، تاريحي جازبالارى مەن تاريحي شەجىرەلەرىندە وتە كوپ كەزدەسەدى. جاندى جاعىمدى مىسالدارمەن جان تەبىرەنىپ، ويدى وياتىپ وتىرىپ ايتىلادى. اتام قازاق «باتالى قۇل ارىماس، باتاسىز قۇل جارىماس»، «باتامەن ەر كوگەرەدى، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى»، «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» دەگەن ءسوزدى جايدان - جاي ايتپاعان.
اق باتا - جاس بۋىن ۇرپاقتاردى وتانىن، حالقىن سۇيۋگە، ەل مەن جەرىن قورعاۋعا، عىلىمدى دا ءىلىمدى، ءبىلىمدى دە بىلىكتى، ونەرلى دە ونەگەلى، يبالى دا يماندى، ارلى دا اقىلدى، ادامگەرشىلىكتى دە ادەپتى، مادەنيەتتى دە مايەكتى، باتىر دا باتىل، كوسەم دە شەشەن، جەتەلى دە جەتىلگەن نار ازمات بولۋعا باۋليتىن وتكىر دە شەشەن ولەڭ ءسوز، تەرمە ءسوز ۇلگىسىندە ايتىپ، كەرەمەتتەي ونەگە كورسەتەدى.
باتا ءسوزىنىڭ ءبىر عاجابى - باتا العان ادام باتا ءسوزىن ەستىگەن جەردەن-اق سەرگىپ، جىگەرلەنىپ، رۋحتانىپ، ۇلىلانىپ كەتەدى.
اق باتا جالاڭ ۇرپاق تاربيەسىنە عانا ارنالماعان. ول قوعامداعى ءدۇيىم جۇرتقا، سول جۇرتتىڭ ءتالىم - تاربيسىنە ارنالعان. جەتىمدى جەبەپ، جەسىردى سۇيەپ، السىزگە كومەك كورسەتىپ، جىلاعاندى ۋاتىپ، قايعىرعاندى جۇباتىپ، قيسالعاندى تۇزەپ، قۇلاعاندى تۇرعىزىپ، جازىقسىز جازا كورگەندەردى قورعاپ، قول ءۇشىن بەرىپ قولداپ وتىرادى. زاماننىڭ زاڭعار ۇلى تۇلعالارىن ماقتاپ، شىندىقتى جاقتاپ، اقيحاتتى اقتاپ، ەل بىرلىگىن ساقتاپ، ەل ىرگەسىنىڭ سوگىلمەۋىنە، سىرت جاۋدى باسىندىرماۋعا ۇندەپ، جىگەر بەرىپ وتىرادى.
باتا ءسوزى بال تامعان باقىتتى سوزدەن باس قۇراپ ايتىلادى. مازمۇنى وتە تەرەڭ بولادى. ۇيقاستى سۇلۋ سوزدەن وي قۇراپ، وبىرازدى جەتكىزىلەدى. سول ارقىلى باتا العان ادامنىڭ جان دۇيەسىن كۇن شۇعىلاسىنداي جارقىراپتىپ، كوڭىلىن كوككە كوتەرەدى. ۋايىمىنان ايىرادى.
قازاق داستۇرىندە اق باتانى - اق سارى باس قوي سويعاندا، كوك قاسقا تاي شالعاندا، اتان وگىز اتاپ، اق تۇيە قارنىن جارىپ، ءدۇبىرلى ۇلاناسىر توي جاساعاندا، ەكى جاس باس قوسىپ، نەكەگە وتىرىپ توي وتكىزگەندە، بالاعا ات قويعاندا، بالانى بەسىككە سالعاندا، قىرقىنان شىعارعاندا، ات مىنگىزگەندە، اق داستارحان جايعاندا، ۇل بالانى سۇندەتتەگەندە، قىز بالانىڭ قۇلاعىنا سىرعا تاققاندا، قۇدا تۇسكەندە، الىس ساپار العاندا، قان مايدانعا اتتانعاندا، جولاۋشى جۇرگەندە، وتاۋ بولگەندە، ەنشى بەرگەندە، جۇرت جاڭالاعاندا، قونىس اۋدارعاندا، اتى بايگەدەن كەلگەندە، سوعىم سريعاندا، تۋ بيە شالعاندا ومىردەگى بار قۋانىشتى، ءسۇيىنشىلى ىستەردىڭ ءبارىن اق باتا الۋدان، اق باتا بەرۋ داستۇرىنەن باستايدى.
قازاق داستۇرىندەگى ەڭ كوپ اتقارىلاتىن كەرەمەت ءداستۇردىڭ ءبىرى دە ءبىر ەگەيى وسى اق باتا بەرۋ ءداستۇرى بولىپ تابىلادى.
ءبىر كەزدە بولتىرىك شەشەنگە شاڭكى قارىت مىناداي باتا بەرىپتى:
استىڭداعى اق بوز ات،
استىڭدا ءجۇرىپ ارىسىن.
قۇلاڭ ءشاشتى قوي كوزدى،
تاڭداپ العان سۇلۋ جار،
قاىڭدا جاتىپ قارىسىن!
وسى باتانى ەستىگەن بولتىرىك شەشەن «بار توپسا - توپسام بوساپ، ءون بويىم شىمىر - شىمىر ەتىپ، جۇرەگىم قۋانىشتان جارىلا جازداپ تۇردى» دەگەن ەكەن. مىنە، اق باتانىڭ كۇشى مەن ومىرگە دەم بەرۋشىلىك قۋاتى دەگەن وسى.
اق باتا كەيدە جەكە ادامعا بەرىلسە، كەيدە جالپى قاۋىمعا دا ارناي بەرىلەدى:
ۋا، ۇلى قۇدىرەت، تىلەگىمدى قابىل ەت.
حالقىمدى دالاسىمەن ساقتا،
ەلىمدى داناسىمەن ساقتا،
ازاماتتى ساناسىمەن ساقتا،
ءسابيدى اناسىمەن ساقتا،
بيەنى تايىمەن ساقتا،
قاتىندى بايىمەن ساقتا.
جاماننىڭ نالاسىنان ساقتا،
پالەقوردىڭ جالاسىنان ساقتا،
اقىر زامان تاۋقىمەتىنەن ساقتا
دۇشپاننىڭ تاباسىنان ساقتا،
سايقالدىڭ قالاسىنان ساقتا،
ءومىر بويى جازىلمايتىن،
جۇرەكتىڭ جاراسىنان ساقتا.
شەرمەندە بولعان ناۋقاستان ساقتا،
جوقشىلىق ، تارشىلىقتان ساقتا،
اللانىڭ قاھارىنان ساقتا.
ۇرپاقتىڭ ازعىنىنان ساقتا،
قىزدىڭ ۇياتسىزىنان ساقتا.
جەر كوشكەن زەلزالادان ساقتا،
تاۋ كوشىرگەن توپان سۋدان ساقتا.
پاتشانىڭ كارىننەن ساقتا،
ۋ ءتىلدىڭ زارىنەن ساقتا.
حالقىمنىڭ باسىنان باعىن الما،
ۇلىلارىمنىڭ اياعىنان شالما،
ءۋا، ۇلى قۇدىرەت، تىلەگىمدى قابىل ەت
اللاھۋاكبار!!!
دەپ ءدۇيىم جۇرتقا، جالپى قالىققا باتا بەرسە، جاس بالالارعا دا مولدىرەتىپ باتا بەرەدى:
اق تىلەكتەن اقتارىپ،
اق باتامدى بەرەيىن.
اق اتامنىڭ اق ءسوزىن،
اق مەرەي عىپ توگەيىن.
اق اپاڭنىڭ اق ءسۇتىن،
اق ارىڭمەن اقتاي بەر.
اق پەيىلدى قازاقتىڭ،
ار- نامىسىن ساقتاي كور.
اق بەسىگىن تەربەتىپ،
اق ۇل ەتىپ ءوسىرسىن.
اق تىلەك دارىپ وزىڭە،
پالەدەن ءتاڭىر كەشىرسىن.
اق پايعامبار قولداسىن،
اق پەرىشتە وڭداسىن.
اق جول جاتسىن الدىندا،
اق سەمسەر العىزسىن قولىڭا.
اق سويلەتسىن دوسىڭدى،
اقىلدى ەتسىن ءوزىندى،
كورەگەن ەتسىن كوزىڭدى،
شەشەن ەتسىن ءسوزىڭدى.
ەل باستايتىن ەر ەتسىن،
اۋەلى تازا سەرى ەتسىن،
مۇراتىڭا جەتكىزسىن.
باسىڭا كەلگەن پالەنى،
جاراتقان الىس كەتكىزسىن.
نۇرعا بولەپ جۇرەكتى،
بوبەككە باتا بەرەيىك،
اعىنان ايتىپ تىلەكتى،
قۋانتىپ تاستاپ كەتەيىك!!
ءسابيىمىز سۇيكىمدى بولسىن،
ونەر مەن بىلىمگە يكەمدى بولسىن.
بايتەرەكتەي قاۋلاپ ءوسىپ،
ءورشىل دە وركەندى بولسىن.
جاقسى جولدى تاڭداسىن،
جاماندىق ءتالىم الماسىن!
اينالايىن، بالاشىم،
امان بولسىن اناشىڭ.
امان بولسىن اكەڭ دە،
اعاتايىڭ، اپاڭ دا.
ءوزىڭ ءتاتتى بالداي بول،
تامىرى تەرەڭ تالداي بول.
بيىك زاڭعار تاۋداي بول،
جەمىسى مول باۋداي بول.
ءومىر جولىن تاڭداي ءبىل،
تۋرالىقتى قولداي ءبىل.
وقۋدا زەرەك بول،
ۇيقىدا سەرگەك بول.
ىستە شەبەر بول،
تۇيىقتا كوسەم بول.
ويدا ءماندى بول،
تويدا ءساندى بول.
ۇلكەنگە تەڭ بول،
كىشىگە كەڭ بول.
ەل ءۇشىن جاۋىر بول.
دوستارىڭ ءسۇيسىنسىن،
دۇشپاندارىڭ كۇيىنسىن.
قۇلقىنعا ەلىكپە،
ماقتانعا جەلىكپە.
ءومىرىڭ ۇزىن بولسىن،
ۋايىمىڭ از بولسىن.
اللاھۋىكبار!!
باتا وسىنداي ءتاتتى تىلەك سودەرمەن عانا بەرىلەدى. كەيدە ساراڭ بايلارعا سوگىس رەتىندە بەرىلەتىن باتالار دا بولادى:
باياعىدا ءبىر ساراڭ بايدىڭ اۋلىنا ءبىر ءدىلمار جىگىت كەلگەن ەكەن. انشەيىن، ءقۇر شاي ءقۇيىپ، سوعان باتا سۇراپتى. سوندا الگى جىگىت:
- جاس ەتكە جايداعى باتا،
ءسۇرى ەتكە ويداعى باتا.
قۇر شايعا قايداعى باتا؟
اللاھۋاكبار!
ءبىر قاراۋ باي اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇز كۇنىڭدە جولاۋشى قارياعا مال سويماي، قىستاعى ءسۇرى ەتىن اسىپ بەرىپ، باتا ءسۇرايدى. سوندا قاريا:
مىناۋىڭ جاس ەت ەمەس ءسۇرى ەت عوي،
بۇل ءسۇرىڭ كۇزگە دەيىن ءجۇر ەكەن عوي. قارىنبايدى ەكەۋ دەپ ەستۋشى ەم،
ءبىرى ولسە دە بەرەۋى ءتىرى ەكەن عوي، - دەپ باتا بەرگەن ەكەن.
جىلقىشى، توڭعاق دەيتىن ەكى باي قۇدالاسىپتى. ولاردىڭ تويىنا كەلگەن بىقىش توي تاباعىنىڭ تىم ورتا ەكەنىن كورىپ، بىلاي دەپ باتا بەرىپگى:
- شىققان جەرى جىقاڭ،
كەلگەن جەرى توقاڭ.
كەلىنگە قۇتتى بولسىن ايتا كەلگەن
- الپىس جاستاعى بىقاڭ.
مۇنى ەت دەپ اكەلدىڭ بە؟
بەت دەپ اكەلدىڭ بە؟
بولماسا سوك دەپ اكەلدىڭ بە؟
باي بولساڭ دا كۇنىڭدى،
كەدەيگە بەرمەسىن.
ساراڭ پەيىلىڭنىڭ ارتىنان،
جان بالاسى ەرمەسىن!! - دەپ باتا بەرگەن ەكەن. وسى باتالاردىڭ بارلىعى تار پىيعىلدى كەڭەيتۋ، قىسقا الاقانىن ۇزارتۋ ءۇشىن بەرىلگەن باتا.
باتادا وسىنداي سىندى تاربيەلىك ءمان بولادى. باتا داستۇرلەردە قوعامنىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسا الاتىن وركەنيەت نەگىزدەرى جاتدى. ءبىز سونى ءتۇىسۋمىز كەرەك ءارى ءداستۇردى بۇلجىتپاي اتقارۋمىز ءتيىس. سوندا عانا ءداستۇر ساباقتاستىعىن ۇرپاق ساباقتاستىعىنا ۇزبەي ۇلاستىرا الامىز.
قازاقتا ۇلكەندەردەن باتا سۇراۋ - ەجەلگى سالت. بۇنىڭ ءبىر جاعىندا ۇلكەندى سىيلاۋ جاتسا، ەكىنشى جاعىندا «باتالى قۇل ارىماس، باتاسىز قۇل جارىماس» دەگەن قازاق حالقىنىڭ باتانىڭ كيەلىگىنە دەگەن سەنىمى جاتىر. باتانى كوبىنەسە اۋزى دۋالى كىسىلەردەن، جاقسىلاردان، كوپ جاساعان قاريادان، اتاقتى باتىردان، شاشاسىنا شاڭ جۇقپايتىن شەشەننەن، ارقالى اقىنداردان، ويشىل وزىق عالىمداردان سۇرايتىن بولعان.
«باتا» ءسوزىنىڭ توركىنى - قۇران كارىمنىڭ ءبىرىنشى سۇرەسى «فاتيحانىڭ» اتاۋىنان تۋعان. پايعامبارىمىز (س. ا. س. ) ءبىر حاديسىندە ەڭ كۇشتى دۇعا «فاتيحا» سۇرەسى دەيدى. «فاتيحانىڭ» وتە كوپ قاسيەتتەرى بار. «باتا - قۇراننىڭ اناسى، ءسوزدىڭ ساراسى» دەپ تۇيەدى. دەمەك باتا دەگەنىمىز - يسلام دىنىندەگى دۇعا. سەبەبى حالقىمىز دا باتا جاساعاندا مىندەتتى تۇردە ەكى قولىن جايىپ، اياقتاعاندا «ءاۋمين» دەپ بەت سيپايدى.
ال بۇل - پايعامبار سۇننەتى ارقىلى كەلگەن جاقسى ءداستۇر. قازاق حالۇىنىڭ ۇلى داستۇرلەرى ءجۇز پايىز قۇران قاعيدالارىمەن بىردەي. اسىل داستۇرلەر دەۋگە بولادى. ءىش - نارا جولدان قوسىلعان، جولشىباي داستۇرلەردى ەسكەرمەگەن جاعدايدا.. .
بولات بوپاي ۇلى