تۇزدى شاشپا، ساۋساقتى سىقىرلاتپا: قازاق ىرىم-تىيىمدارىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى
كوبىنەسە بۇل، نەگىزىنەن، بالالاردى جامان ادەتتەن، جات پيعىل، ەرسى قىلىق، ادەپسىز ىستەردەن ساقتاندىرۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى.
Turkystan.kz ەل اراسىندا كەڭ تارالعان بەس تىيىم ءسوزدىڭ ءدىني- فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىر.
«تۇزدى شاشپا»
ىبىرايىم پايعامبار كەلگەن قوناقتىڭ الدىنا نان مەن تۇز قويادى ەكەن. بىردە داستارقاندا تۇرعان تۇزى توگىلىپ كەتەدى. پايعامبار دەرەۋ توگىلگەن تۇزدى تەرە باستايدى. قوناعى:
- ەشتەمە ەتپەيدى. نەسىنە سونشا اۋرە بولدىڭىز؟ - دەيدى.
- جاببار حاق جەتى بەرەكەنىڭ بىرىن تۇزعا جاسىرعان. «بەرەكەمدى شاشىپ المايىن» دەپ تەرىپ جاتىرمىن، - دەيدى. قوناق پايعامبارعا ريزا بولىپ، تۇزدى بىرگە تەرىپتى. وسىدان باستاپ ەل اراسىندا «تۇزدى توكپە، شاشپا» دەگەن تىيىم شىعىپتى. تۇز توگىلسە، نەسىبە ازايادى، ىرىس كەميدى دەپ سەنەدى. كەي جەرلەردە تۇز توگىلسە، ونىڭ ۇستىنە قانت سەبەدى. ونىسى تۇزىم قاتتى بولماسىن، ءتاتتى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان.
ءالى كۇنگە دەيىن قازاق اراسىندا ۇيدە تۇز تاۋسىلىپ قالسا، كورشىلەر بىر-بىرىنەن سۇراماۋعا تىرىسادى، العان كۇندە دە ءۇيدىڭ بۇرىشىنا ءبىر ءتۇيىرىن شاشىپ كەتەدى.
«ساۋساقتى سىقىرلاتپا»
ءىبىلىستىڭ اكە-شەشەسى ابىلەت پەن تابىلەت قۇلشىلىق كەزىندە تاڭدايىن قاعىپ، وعاش دىبىس شىعاراتىن كورىنەدى. ال ءتاسپى تارتقاندا ساۋساقتارىن سىقىرلاتادى ەكەن. ءتاڭىرى ولاردى وسى جامان ادەتىنەن قانشا تىيسا دا، ولار جالعاستىرا بەرىپتى. وسىنىڭ كەسىرىنەن ابىلەت پەن تابىلەت ءتاڭىردىڭ تەرىس نازارىنا ىلىگىپتى. وسىدان كەيىن، قازاقتار بالالارىن «تاڭدايىڭدى قاقپا، ساۋساعىڭدى سىقىرلاتپا، ول - شايتانعا تارتقان ءتاسپىڭ. باعىن بايلانادى، باقىتىڭ قايتادى» دەپ تىيىپ وتىرادى.
«اياقتى جوعارى كوتەرمە»
ابىلەت پەن تابىلەتتىڭ اياقتارىن كوككە كوتەرىپ جاتاتىن جامان ادەتتەرى دە بولىپتى. ولار وسى ادەتتەرىنەن تىيىلا الماپتى. كەيىن كۇنالى بوپ، ءتاڭىرى الدىنا بارعاندا ەكەۋىن ەرەكشە جازالايدى. ابىلەت پەن تابىلەتتىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىرىپ، جوعارىدان تومەنگە سالبىراتىپ ءىلىپ قويادى.
- «ۋا، جاساعان، نەگە ءبىزدى بۇلايشا جازالادىڭ؟» دەگەندە، ولارعا جاراتۋشى اللا:
- سەندەر ۇنەمى اياقتى كوككە قاراتىپ جاتاتىن ەدىڭدەر. بۇل مەن ءۇشىن جاعىمسىز قىلىق دەپ تالاي رەت ەسكەرتتىم. قۇلاق اسپادىڭدار. ەندى وسى ادەپسىز قىلىقتارىڭ ءۇشىن قيامەت قايىمعا دەيىن تۇراسىڭدار، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.
وسىدان باستاپ ەل اراسىندا اياقتى كوككە كوتەرىپ جاتۋعا بولمايدى دەگەن تىيىم تارالىپتى. كوككە اياق سوزساڭ، ءتاڭىرى شامدانادى دەپ سەنەدى. «اياعى اسپاننان كەلدى» دەگەن تىركەس ابىلەت پەن تابىلەتتىڭ ارەكەتتەرىنەن كەيىن شىققان-مىس.
«اققۋدى اتپا»
ءتاڭىرى تاعالا اققۋدى ەرەكشە اسەم ەتىپ جاراتادى. پەيىشتەگى سالسابيل وزەنىندە سىربازدانا جۇزگەندە ونىڭ سۋلۋلىعىنا بارشا پەرىشتە تاڭداي قاعىپ، قاراپ تۇرادى ەكەن. اللا جەردى جاراتقان سوڭ، تابيعاتقا سۋلۋلىق دارىتۋ ءۇشىن اققۋدى جەرگە جىبەرەدى. اققۋدىڭ اسەمدىگىن كورگەن اسقار تاۋلار بالقىپ، وعان ەلىكتەۋگە تىرىسادى ەكەن. قاراعاي-قايىڭدار ونى كورگەندە مىڭ بۇرالا بيلەپ، اسەم اعاشتاردىڭ بىرىنە اينالىپتى. اققۋ قاي كولدە جۇزسە، سونىڭ جانىنداعى تابيعات تا ادەمى كۇيگە ەنە بەرىپتى.
الايدا اققۋدىڭ اسەمدىگىنە عاشىق بولعان پەرىشتەلەر ەندى اققۋلى مەكەندەرگە ءۇيىر بولادى. اققۋدى كورسە، اللانىڭ جاراتىلىسىنا تاڭعالىپ، تاپجىلماي تۇرادى ەكەن. سول ساتتە قارا نيەتتى بىرەۋ اققۋعا كەسىرىن تيگىزسە، بارشا پەرىشتە ونى قارعايدى دەسەدى.
ەرتەدە اقتاڭگەر دەگەن اڭشى ءومىر ءسۇرىپتى. ول جاستايىنان اڭ اۋلاپ كۇن كورگەن. ءبىر كۇنى ورماندا كەلە جاتىپ، بىر كولگە تاپ بولادى. كول بەتىندە جالعىز ۇشىپ جۇرگەن اققۋدى كورەدى. ونى اتپاقشى بولعان اقتاڭگەر مىلتىعىن كەزەي بەرگەندە، اققۋدى تاماشالاۋعا كەلگەن پەرىشتەلەر: «اتپا!» - دەپ ايقايلايدى. اڭشى كىم ايقايلاعانىن تۇسىنبەيدى. جان- جاعىنا قاراسا، ەشكىم جوق. قارىس ەستىگەن بولارمىن دەپ، تاعى وقتالا بەرگەندە: «اتپا!» - دەگەن داۋىس تاعى دا جاڭعىرىپ شىعادى. اڭشى بۇل جولى دا ءسال كىدىرىپ تۇرادى دا، مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ قالادى. سول كەزدە پەرىشتەلەر ونىڭ مىلتىعىن قاعىپ جىبەرەدى. وق قيسىق ۇشىپ، اققۋدىڭ اياعىنا تيگەن ەكەن. اققۋ سۇڭقىلداي ۇشىپ، سول كەزدە كوزدەن عايىپ بولادى.
«ەكى ءتۇرلى اياق كيىم كيمە»
قازاق كوكەك قۇسىنا تيىسپەيدى. اڭىز بويىنشا، كوكەك دەگەن ادام ەكەن. ءبىر جىگىت قايىن جۇرتىنا كۇيەۋ بولىپ كەلىپتى. اياق استىنان ونىڭ اتى جوعالادى. قالىڭدىقتىڭ ءسىڭلىسى جەزدەسىنىڭ اتىن ىزدەپ شىعادى. بايقاۋسىزدا ءبىر اياعىنا ءوزىنىڭ، ەكىنشى اياعىنا جەزدەسىنىڭ ەتىگىن كيىپ كەتەدى. اياعىنا ەكى ءتۇرلى كەبىس كيگەندىكتەن، قىز كوكەك قۇسىنا اينالىپ كەتىپتى. كوكەكتىڭ بىر اياعى قىزىل، بىر اياعى كوك بولاتىنى سودان ەكەن.
ات ىزدەپ شىعىپ جوعالعان قىزدان پايدا بولعان كوكەك تە «اتى جوق قۇس» دەپ اتالادى. كيەلى قۇس ساناتىنا جاتادى. كوكەك قونعان اعاشتىڭ بۇتاعىن سىندىرىپ الىپ، مايى مول بولادى دەگەن ۇعىممەن ىركىتكە قوسادى ەكەن. وسىعان وراي، ەل اراسىندا «ەكى ءتۇرلى ەتىكتى كيمەۋ كەرەك» دەگەن تىيىم پايدا بولعان.
سانجار كەرىمبايدىڭ «سالت- داستۇرلەر سويلەيدى» كىتابىنان الىندى.