قازاق نەگە بالانىڭ تۇساۋىن كەسكەن؟
مىسالى، بۋىنى قاتىپ، ەڭبەكتەۋدەن وتكەن، قاز تۇرىپ، ءتاي-ءتاي باسقان بالانىڭ تۇساۋى كەسىلەدى. بۇل ءداستۇردىڭ ءمان-ماعىناسى قانداي، ونى كىم كەسەدى جانە قانداي تىيىمدار بار؟ بۇگىن تۇساۋكەسەر ءداستۇرى تۋرالى باياندالادى.
ەتنوگراف، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دوسىمبەك قاتران ۇلى تۇساۋكەسەر ءراسىمىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبە بەرەتىن عۇرىپ ەكەنىن ايتادى. بۇل - ات قويۋ ءتارىزدى بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىن، العاش قادام باسۋىن اتاپ وتەتىن ماڭىزى بار مەرەكە. تۇساۋدى «باي، توق بولسىن» دەپ مالدىڭ توق ىشەگىنەن ورگەن نەمەسە «كوبەيىپ، كوگەرە بەرسىن» دەپ كوك شوپتەن دە ەسىپ جاساعان.
سونداي-اق، «بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماسىن، وزگەنىڭ دۇنيەسىنە كوز تىكپەسىن، قول سۇقپاسىن» دەگەن تىلەكپەن اق پەن قارا ءجىپتى ايقاستىرىپ، الا ءجىپ دايىندايدى.
الا ءجىپتىڭ ماڭىزى نەدە؟
ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، بۇل جەردە الا ءجىپتىڭ ءمانى زور.
«الا ءجىپ، ارقان، باۋ ءتارىزدى دۇنيەلەر - قازاق ومىرىندەگى ۇلكەن ءمانى بار زاتتار. ماسەلەن، 12 اتاعا تولىپ ءوزارا قىز الىسۋعا بولاتىن رۋلار ەكى جىلقىنىڭ قۇيرىعىنا ارقان بايلاپ، ولاردى جان- جاققا قاراتىپ، ۇستاپ تارتىپ تۇرىپ، ارقاندى ءتۇيىپ «ەندى قىز الىسۋعا بولادى» دەگەن ءراسىمدى جاسايتىن سالت بولعان. بۇل ەكى جاس بولەك ەلگە، ەكەۋى ەكى رۋعا اينالدى دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى»، - دەيدى ول.
سونداي-اق، كوپ جاعدايدا ارقاندى بايلاۋ، شەشۋ ءوز رەتىمەن اتقارىلۋى كەرەك ەكەن. ونى ەشقاشان جاي ۋاقىتتا قيۋعا، كەسۋگە بولمايدى. دوسىمبەك قاتران ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل بايلاۋ، بۋۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا دا ۇلكەن فيلوسوفيالىق مانگە يە.
«ماسەلەن، مويىنعا ءجىپ، باۋ، بەلدىكتى سالۋعا بولمايدى. بۇل اللاعا قاتتى جالبارىنعاندا، دۇعا ەتكەندە اتقارىلاتىن سالت بولىپ ەسەپتەلەدى. اياقتى دا بۋۋعا تىيىم سالىنادى. ءبىر رەت تۇساۋىن بايلاپ، اشقان سوڭ، ەندى و دۇنيەلىك بولعاندا عانا قايتا جاسالادى. ياعني، ادامدى ءۇش جەرىنەن بۋىپ كورگە سالادى. وسى تۇرعىدان ارقان باۋ، ءجىپ دەگەندەردىڭ تىلسىم كۇشكە يە، ءمانى بار ەكەنى ايقىندالماي ما؟»، - دەيدى ەتنوگراف.
تۇساۋدى كىم كەسەدى؟
الا ءجىپ - بالانى الدا اق پەن قاراسى قاتار جۇرەتىن ءومىر كۇتىپ تۇرعانىن جانە ودان سۇرىنبەي ءوتۋ كەرەگىن بىلدىرەدى.
«سوندىقتان تۇساۋدى جولى بولعان، ۇرپاق وسىرگەن، كوپ جاساعان ۇلكەن كىسىگە، سولاردىڭ جولىن بەرسىن دەپ كەستىرگەن. اقىل ەسى كەم، ءوسىپ-ونبەگەن، اقساق-توقساق، مۇگەدەك ادامدارعا تۇساۋدى اشقىزبايدى»، - دەيدى ول.
تۇساۋدى نەگەقايشىمەن كەسپەگەن؟
ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، تۇساۋدى پىشاقتىڭ ءجۇزىن جوعارى قاراتىپ كەسۋ كەرەك. ول كەيىنگى كەزدەرى «تۇساۋى كەسىلسە بولدى ەمەس پە، قايشىدا تۇرعان نە بار؟» دەپ، تىيىمدارعا قۇلاق اسا بەرمەيتىندەرگە پىشاقپەن كەسۋدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىردى.
«بۇل بالانى تومەن، جەرگە قاراي باسۋ ەمەس، كوككە قاراي ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيۋىنە تىلەكتەس بولۋ دەگەندى مەڭزەيدى. ونىڭ ءبارى ەرەجە، تىيىم. ىرىمنان كەلىپ تۋىندايتىن تىيىم. پىشاق - الا ءجىپتى كەسىپ، بالانىڭ جولىن اشىپ تۇر. ونى كوپ جاعدايدا ايەل تولعاتىپ جاتقان كەزدە ءجۇزىن جوعارى قاراتىپ ەسىك الدىنا قويادى ەكەن. بالانىڭ، ايەلدىڭ جانىن الۋعا كەلەتىن زيانكەس، قاسكوي كۇش جوعارى قاراعان پىشاقتىڭ ءجۇزىن كورگەندە ۇيگە كىرە الماي، قورقادى- مىس دەيدى. سول تۇرعىدان پىشاقتىڭ قىزمەتى بولەك اشىلادى. ودان دا باسقا مىسالدار كوپ»، - دەيدى دوسىمبەك قاتران ۇلى.
ىرىم بويىنشا، تۇساۋ كەسىلگەن سوڭ شاشۋ شاشىلادى. ال ول ارقاندى بالا كوتەرە الماي جۇرگەن كەلىنشەككە يا بولماسا نارەستەلى بولعان وتباسىعا «سىزدەردە دە كوپ ۇزاماي توي بولسىن» دەپ ىرىمداپ، قولىنا ۇستاتادى. ال تۇساۋ كەسكەن ايەلگە نەمەسە ەر ادامعا سىيلىق بەرەدى.
سونىمەن قاتار، قازىرگى تاڭدا بالانىڭ جولىنا توسەلگەن اق ماتانىڭ ەكىنشى باسىنا كىتاپ، اقشا، دومبىرا سەكىلدى زاتتاردى قويۋ ۇردىسكە اينالعان. بالانىڭ تاڭداۋى نەگە تۇسسە، بولاشاعى سول زاتپەن بايلانىستى بولادى دەپ بولجاعان. ماسەلەن، دومبىرانى ۇستاسا، بولاشاقتا ونەر ادامى نەمەسە اقشانى السا، باي-باقۋاتتى ادام بولادى، ال كىتاپتى السا، عىلىم-ءبىلىم جولىن قۋعان ازامات بولىپ وسەدى دەپ جورامالدايدى. الايدا ماماننىڭ ايتۋىنشا، بۇرىندارى داستۇردە مۇنداي بولماعان، بۇل كەيىننەن پايدا بولعان ءۇردىس ەكەن.