تۇرىك سەريالدارىنا كيىم تىگىپ جۇرگەن قازاق
ستامبۇلدا جەكە دۇكەنىمەن قوسا، شاعىن زاۋىتى بار تۇران ءباھادۇر ەسىمدى قانداسىمىز تەرىدەن كيىم تىگىپ، اشەكەي بۇيىمدار جاساۋمەن اينالىسادى.
سونىمەن قوسا تۇركيا اۋماعىندا تۇسىرىلەتىن تاريحي كينولارعا ارنايى كيىم تىگەدى، تانىمال تۇرىك انشىلەرىنەن دە كوپ تاپسىرىس الادى.
تىككەن كيىمدەرى مەن جاساعان بۇيىمدارى تۇركيادان تىسقارى ەۋروپا جانە باتىس ەلدەرىندە دە ۇلكەن سۇرانىسقا يە قانداسىمىزبەن ارنايى حابارلاسىپ، اڭگىمەگە تارتقان ەدىك، دەپ جازادى «تۇركىستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ءاليا تىلەۋجان قىزى.
قازاقپارات بۇگىن اتالمىش سۇحباتتى ءوز وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنادى.
- ستامبۇلدا تىگىنشىلىك كاسىپپەن اينالىساتىن جالعىز قازاق ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. تالانت پەن توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەتىن بۇل كاسىپتى قايدان، قالاي مەڭگەردىڭىز؟
- مەن سوناۋ 1949-جىلى التاي جاقتان پاكىستاننىڭ كاشمير اۋماعىنا، سوسىن تۇركياعا ۇدەرە كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ ۇرپاعىمىن. اقساقالدارىمىزدىڭ ايتۋىنشا، سول ۋاقىتتا تۇركياعا ەكى مىڭعا جۋىق قازاق كوشىپ كەلگەن ەكەن. ال ولار كوشىپ كەلگەندە دايىن تۇرعان جۇمىس جوق، ءسويتىپ كوپشىلىگى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولدى. مالشىلىقتى كاسىپ ەتكەن ولار مالدىڭ تەرىسىنەن ءتۇرلى نارسەلەر، سونىڭ ىشىندە ءارالۋان كيىمدەر تىگۋمەن شۇعىلدانعان. اكەسىنەن كورگەنىن بالاسى جاسايدى، كەيىن ولارعا نەمەرەسى قولعابىس ەتەدى، سول سەبەپتى تۇركيادا تۇراتىن ەرەسەك قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تىگىن تىگۋدىڭ قىر-سىرىن جاستايىنان بىلەدى، اسىرەسە تەرىدەن كيىم-كەشەكتىڭ قالاي جاسالاتىنىنان حاباردار.
كەيىنگى بۋىننىڭ كوپ نارسە بىلمەۋى مۇمكىن، سەبەبى قازىرگى تاڭدا ولاردىڭ ءتۇرلى ماماندىق بويىنشا وقۋعا مۇمكىندىكتەرى زور، ءارى زامان اعىمىنا ساي تالاپ-تىلەكتەرى دە باسقا. ال ءبىز سەكىلدى ورتا بۋىن وكىلدەرىنىڭ اتا كاسىپكە بەيىمدىلىگى بۇرىننان بار. اتادان بالاعا مۇرا بولىپ قالعان بۇل كاسىپپەن شۇعىلدانۋىم دا وسى سەبەپتەن، بالا كەزىمنەن اكەمنىڭ الدەنەنى جونىپ وتىراتىنىن كورىپ وسكەن مەن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە قولىم بوس كەزدە تىگىن زاۋىتىنا بارىپ، اكەمە كومەكتەسەتىنمىن.
مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ، باسقا ماماندىق وقۋ ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسپەي، وسى كاسىپتەن ءناسىپ تابايىن دەپ بۇل ىسكە شىنداپ كىرىستىم. وسىلايشا بۇگىندە جەكە دۇكەن اشىپ، ۇلتتىق ناقىشتاعى ءتۇرلى كيىمدەر تىگىپ، ءارتۇرلى اشەكەي بۇيىمدار جاساپ، مۇنى ساتۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقانىما جيىرما جىلداي ۋاقىت بولدى.
- ال تىگىن سەحى سول دۇكەنىڭىزدىڭ ىشىندە ورنالاسقان با؟
- ءيا، شاعىن زاۋىت پەن دۇكەن ءبىر جەردە ورنالاسقان. قولاستىمدا ون شاقتى ادام جۇمىس ىستەيدى. كەيبىرى تۇرىك، ەندى ءبىرى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار، اراسىندا ەندى ۇيرەنىپ جۇرگەن جاستار دا بار. كيىم تىگۋدى كەزىندە ءوزىم اكەمنەن قالاي ۇيرەنسەم، ولارعا دا سولاي ۇيرەتۋگە بارىمدى سالىپ ءجۇرمىن.
- دۇكەنىڭىزدىڭ جەكە سايتىن اشىپ قاراعانىمدا، بۇيىمداردى، اسىرەسە باس كيىمدەردى ساتىپ الۋشىلاردىڭ كوپتەگەن جاعىمدى پىكىر قالدىرعانىن، سونىمەن قاتار تۇركياداعى تاريحي كينو تۇسىرۋشىلەردىڭ دە سىزگە تاپسىرىسپەن كيىم تىكتىرگەنىن بايقادىم. ولارمەن قالايشا بايلانىس ورناتتىڭىز؟
- ايتا كەتەرلىگى، بۇل جاقتا وعىزداردىڭ باس كيىمدەرىنە سۇرانىس كوپ. سونىمەن قاتار كوپشىلىگى كيىمنىڭ سىزباسىن سىزىپ ءيا بولماسا بەلگىلى ءبىر سۋرەتتى اكەلىپ «تۋرا وسىلاي تىگىپ بەرىڭىزشى» دەپ تاپسىرىس بەرەدى. سەكسەن ميلليون حالقى بار تۇركيا ەلىندە قازىرگى تاڭدا مەن سەكىلدى ۇلتتىق ناقىشتاعى كيىم تىگەتىندەر مەن اشەكەي بۇيىمدارىن ازىرلەۋشىلەردىڭ قاراسى كوپ. دەسەك تە، باسەكەسى بيىك بۇل نارىقتا ءبىزدىڭ زاۋىتتا تىگىلەتىن كيىمدەرگە سۇرانىس كوبەيمەسە، ازايعان ەمەس.
بۇگىنگىدەي ينتەرنەت ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان زاماندا تاپسىرىس الۋ ماسەلەسى جەڭىلدەدى. تاريحي كينولارعا قالاي تاپسىرىس العانىمدى ءسوز ەتەتىن بولسام، «قورقىت اتا» كينوسىن تۇسىرۋشىلەر ءبىز جاساعان ءونىمدى ينتەرنەتتەن كورىپ «بىزگە ءسىزدىڭ ءونىمىڭىز ۇنادى. زاۋىتىڭىزعا بارىپ، قولىڭىزدان شىققان كيىم ۇلگىلەرىن كورەيىكشى» دەپ حابارلاستى.
كەيىننەن كيىم ۇلگىلەرى، اسىرەسە مۇنىڭ ساپاسى ۇناعان سوڭ، اتالعان كينونىڭ ەكىنشى بولىمىنە دە تاپسىرىس الىپ، اقىرىندا كينو تۇسىرۋشىلەر تاراپىنان تاپسىرىس بەرەتىندەر كۇرت كوبەيىپ كەتتى. وسىلايشا Direnis Karatay, Hürkuş سەكىلدى تاريحي كينو تۇسىرۋشىلەر توبى حابارلاسىپ، كوپتەگەن كيىم ۇلگىسىنە تاپسىرىس بەردى.
بۇدان بولەك، تۇركيانىڭ الپەررەن كەكيللي دەگەن تانىمال ءانشىسى كونسەرتىنە كيىمدى ءبىزدىڭ زاۋىتقا كەلىپ، ارنايى تىكتىرەدى. مۇنىمەن قوسا، ەسىمى بەلگىلى انشىلەر دە كليپىنە قاجەتتى ۇلتتىق كيىمدەردى ءبىزدىڭ دۇكەننەن كەلىپ، تاڭداپ ءيا تىكتىرتىپ الادى. سوسىن ستامبۇلداعى بىرنەشە تەاتر اكىمشىلىگى دە قويىلىمدارىنا كيىم تىگىپ بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستار جاسايدى. مۇنىمەن قوسا، ساداق اتۋدان جارىس ۇيىمداستىرۋشىلارى ءجيى تاپسىرىس بەرەدى.
تۇركيادان بولەك، ەۋروپا ەلدەرىنەن دە تاپسىرىس الىپ تۇرامىز. سوسىن ونلاين تاپسىرىس ارقىلى كانادا، اۆستراليا، بىرىككەن اراب امىرلىگى، رەسەي جانە ۋكراينا ەلدەرىنەن دە كليەنتتەرىمىز بار.
قايىرا ايتسام، اتادان قالعان كاسىپتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ قالعانىما، بۇل ءىستى بۇگىندە تابىستى تۇردە جالعاستىرىپ كەلە جاتقانىما قۋانامىن.
- تىگىنشىلىكتەن بولەك، قازاق تۇرىكتەرىنىڭ ءبىلىم الۋ جانە زەرتتەۋ قاۋىمداستىعىنىڭ (KATEAD) جۇمىسىنا دا ارالاسادى ەكەنسىز. وندا قانداي قىزمەت اتقاراسىز؟
- وندا قاۋىمداستىق ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارامىن. قاۋىمداستىقتا جالپى سانى ون ءۇش ادام جۇمىس ىستەيدى. قازىرگىدەي پاندەميا كەزىندە مۇنداعى جۇمىس وتە قاربالاس، اتقارىلىپ جاتقان شارۋا قىرۋار. قازىرگى كۇنى شەشىمىن تاۋىپ جاتقان ماسەلەنى ايتار بولسام، كۇللى الەمنىڭ وقۋشىلارى ۇيدەن وقىپ جاتقاندىقتان، وسىنداعى قازاق وتباسىلارىنداعى وقۋشىلاردى قاجەتتى قۇرال-جابدىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىسىپ جاتىرمىز، سەبەبى وسىندا تۇراتىن كەيبىر قازاقتىڭ ۇيىندە كومپيۋتەر جوق. اقىلداسىپ، قاراجات جيناپ، ناتيجەسىندە وتىزدان استام قازاقتىڭ ۇيىنە كومپيۋتەر اكەپ ورناتتىق.
- سۇحباتتاسۋعا حابارلاسقانىمدا «قازاق تىلىندە اكتسەنتپەن سويلەيمىن، ويىمدى كەيدە ەركىن جەتكىزە الماي قالامىن. ەلدەگى باۋىرلارىم سۇحباتتاسا المايدى، ايىپ ەتپەسىن. اتاجۇرتقا تابانىم ءبىر-اق رەت تيگەن، ونىڭ وزىندە ءۇش-اق كۇن بولدىم» دەدىڭىز. سوندا قازاقستاننىڭ قاي وڭىرىندە بولدىڭىز؟
- وسىدان ەكى جىل بۇرىن قۇربان ايت مەرەكەسىنەن كەيىن الماتىعا ارنايى ساياحاتتاپ باردىم. العاشىندا اۋەجايدان ءتۇسىپ، كيەلى توپىراققا تابانىم تيگەن ساتتە كوزىمنەن قالايشا جاس ىتقىپ شىققانىن بايقاماي قالدىم. كوپشىلىكتىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسىپ، ەڭ الدىمەن كوكتوبەگە كوتەرىلدىم، سوسىن شىمبۇلاقتىڭ باۋرايىن ارالادىم. كەلەسى كۇنى سىزدەرشە ايتقاندا «باراحولكا» دەپ اتالاتىن بازارلار شوعىرلانعان جەرگە باردىم.
ماعان ەلدەگى اعايىننىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن سىرتىنان باقىلاۋ قىزىق بولدى. دەگەنمەن، قازاقستاندا بىردە-ءبىر تۋىسقانىم جوق، بارعاندا قوناقۇيگە تۇراقتادىم، سول سەبەپتى تولىعىمەن ارالاي المادىم. شىنىمدى ايتسام، جالعىز ءجۇرۋ جايسىز بولدى. ونىڭ ۇستىنە سول كەزدەرى ۋاقىتىم تىعىز بولدى، ال الماتىنى ءۇش كۇن ىشىندە ەمەس، اسىقپاي ارالاۋ كەرەك ەكەن.
الماتى مەن ويلاعاننان دا ۇلكەن قالا بولىپ شىقتى. مازانى قاشىرعان مىنا ىندەت ءبارىمىزدى اينالىپ وتكەن سوڭ، كەلەسى جىلى ەلدەگى ءبىر-ەكى قالانى اسىقپاي ارالايمىن دەپ جوسپارلاپ وتىرمىن. كوپشىلىگى ەكى ەل اراسى جاقىن ەكەنىن ايتىپ، اتاجۇرتتا ءبىر-اق رەت بولعانىما تاڭدانىپ، مۇنىڭ سەبەبىن سۇراپ جاتادى.
ەلدە تۋىستارىم بولسا، ءجيى كەلەتىن ەدىم. قازاقستاندا ەشكىمدى تانىمايمىن. دەگەنمەن، ەلدە ەش تۋىسىم بولماسا دا، قانىم قازاق بولعان سوڭ، اتاجۇرتىمدى ءوز كوزىممەن ءبىر رەت بولسا دا كورۋ ارمانى اركەز مەنمۇندالاپ تۇراتىن. سول ارمانىمدى ورىنداۋ ءۇشىن جۇمىسىمدى ىسىرىپ تاستاپ، تاريحي وتانىما بارىپ، ءبىر مارقايىپ كەلدىم.
دەسەك تە، الماتىدا ورىسشا شۇلدىرلەيتىن باۋىرلارىمىز كوپ تۇراتىنىن بايقادىم. دۇكەنگە كىرىپ، ساتىپ العىم كەلگەن ءونىمدى قازاق تىلىندە سۇراسام، دۇكەنشى باۋىرىم ماعان ورىسشا جاۋاپ قاتادى. تۇركيادا بارلىعى تەك ءبىر تىلدە سويلەيتىندىكتەن، بۇل ماعان باستاپقىدا قىزىق كورىندى. ورىسشا بىلمەيتىنىمدى سان مارتە ايتسام دا، الگى دۇكەنشىگە نە ىزدەپ جۇرگەنىمدى ۇعىندىرۋ قيىنعا ءتۇستى. دەيتۇرعانمەن، قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتارعا رەنجىمەيمىن، ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ وسكەن ورتاسىنا كەزىندەگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءالى دە ىقپالى بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىن.
ماسەلەن، تۇرىك ءتىلىنىڭ قولدانىستا جۇرگەنىنە مىڭ جىل بولدى، ءارى بۇل ەل قازاقستان سەكىلدى وزگە ەلدىڭ بوداندىعىندا بولعان ەمەس، وسىلايشا تۇرىك ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى تارىلماي، ەش شۇبارلانباي، بۇگىندە ءوز اۋماعىندا ءجۇز پايىز قولدانىلۋدا.
قازاق ءتىلىنىڭ دە الداعى ۋاقىتتا ەلدىڭ بارلىق ايماعىندا قولدانىس اياسى كەڭ بولادى دەپ سەنەمىن. ستامبۇلدىڭ قازاقتار كوپ شوعىرلانعان اۋدانى زەيتۇنبۇرنىدە التى مىڭعا جۋىق قازاق تۇرادى. اۋەلى اتا-انامىزدان، سوسىن سول اۋداندى مەكەندەگەن قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ قازاق ءتىلىن ۇيرەندىك.
وكىنىشكە قاراي، ارتىمىزدان ەرگەن جاستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ورتاسى باسقا بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىن ۇيرەنە الماي قالدى. بىزدە وزگە كورشىلەس مەملەكەتتەردەگىدەي قازاق ءتىلدى مەكتەپ جوق، دەگەنمەن ءبىزدىڭ قاۋىمداستىقتىڭ جانىنان قازاق ءتىلدى كۋرس اشىلىپ، انا ءتىلىن بىلمەيتىن جاستاردى سول كۋرستارعا قاتىسىپ، قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋگە، سونىمەن قاتار مۇندا جۇمىس ىستەيتىن ارنايى ۇيىرمەدەن دومبىرا تارتۋدى ۇيرەنۋگە ۇگىتتەپ ءجۇرمىز.
- كەلەسى جىلى جاعداي تۇزەلسە ەلدەگى ءبىر-ەكى ءوڭىردى اسىقپاي ارالايتىنىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. قازاقستاننىڭ قاي وڭىرىنە ساياحاتتاۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز؟
- بارىنەن بۇرىن سەمەي وڭىرىنە بارعىم كەلەدى. اكەم كەزىندە شىعىس تۇركىستان دەپ اتالعان اۋماقتا تۋعانىمەن، اتام سول سەمەي جاقتىڭ تۋماسى. اتا-بابام ءجۇرىپ وتكەن، ۇيدەگىلەردىڭ بالا كۇنىمنەن قۇلاعىما قۇيىپ ايتقان سول ءوڭىردى ءوز كوزىممەن كورگىم كەلەدى. سونداي-اق ەل استاناسى نۇر-سۇلتان شاھارىن دۋباي سەكىلدى اسەم قالا دەگەندى ءجيى ەستيمىن. سول قالانى دا اسىقپاي ارالاعىم كەلىپ ءجۇر. سوسىن ەلگە بارىپ، سارى قىمىزدى ساپىرىپ ءىشىپ، قالىڭ توپپەن بىرگە ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاتقىم كەلەدى. قىمىز دەمەكشى، تۇركيانىڭ يزمير قالاسىندا قىمىز ازىرلەۋمەن اينالىساتىن قازاق باۋىرىمىز بار، دەسەك تە، قازاقستاندا جاسالاتىن قىمىزدىڭ دامىنە ەشتەڭە جەتپەيدى ەكەن. اتاجۇرتتا جىلقىنى باعۋدىڭ قىر-سىرى باسقا ما، الدە اۋاسى مەن تابيعاتى ءبىر بولەك پە، بىلمەدىم، قازاقستاننىڭ قىمىزىنىڭ ءدامى وتە ەرەكشە. ەلدە ازىرلەنەتىن قىمىزدى ءبىر تاتقاننان-اق ۇناتىپ قالعان بىزدەر تۇركيادا تۋىپ-ءوسىپ، قازىرگى كۇنى قازاقستانعا كوشىپ كەتكەن قازاقتار نەمەسە وسىندا وقيتىن ستۋدەنتتەر ارقىلى تاپسىرىسپەن قىمىز الدىرتامىز.