شەگەسىز مەشىت شەجىرەسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ۇلى دالانىڭ ۋىسىنان تۇسپەي، ءداۋىر بەتىنە بوياۋىن توككەن ساۋلەت ونەرىنىڭ عاجايىپ ۇلگىلەرى قۇمساعات عۇمىردىڭ سىنىنا سىر بەرمەي، جاڭا عاسىرمەن ديدارلاستى.

تالايلى تاعدىردىڭ توپاڭى قالىڭداسا دا تارپاڭ تاريحتىڭ تارتۋىنداي تالعامپاز، تاكاپپار تۋىندىلار كونەنىڭ كوزىندەي سول كەربەز قالپىندا.

سودان با، جاقىننان ۇڭىلگەن جاندى قيلى-قيلى وي سىلەمىنە جەتەلەيدى. قۇددى وق تيسە دە وماقاسپاي، نايزاسىنا سۇيەنىپ شەيىت كەتەتىن باياعىنىڭ باتىرلارىنداي. بۇل كەرەمەتتى، ءسىز، سول زامانداعى قۇرىلىس زاتتارىنىڭ ساپاسىمەن سالماقتاۋىڭىز مۇمكىن. ايتسە دە ادامنىڭ قولىنان شىققان كەيبىر الىپ عيماراتتار شەگەسىز سالىنعانىنا سەنەسىز بە؟

ءالقيسا، 1206 -جىلى سەلجۇقتار ارالدىڭ تاستى توپىراعىمەن ىرگەتاسىن قالاعان دەسەدى. شەبەردىڭ ەسىم-سويى ەستە جوق. اڭىزعا سۇيەنسەك، عيمارات وسى ايماققا كەلگەن يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلارعا تيەسىلى. سودان عوي، تۇرىكتەر بىردە- ءبىر شەگەسىز تۇرعىزىلعان 800 جىلدىق تاريحى بار چارشامباداعى مەشىتىن بۇلدايتىنى. ال ورىستار كيجيدەگى شىركەۋدى مادەني قۇندىلىعىنىڭ باستاۋى سانايدى. قۇرىلىس يەسى جالعىز بالتامەن ورنەكتەپ، كەيىن قۇرالىن كولگە لاقتىرىپ كەتكەن كورىنەدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ءسىز بەن بىزگە ەرتەگىدەي كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق سۇلۋلىعىن جوعالتپاعان جاسامپاز عيماراتتار اقيقاتشىل. ءباز- باياعى كەيپىندە.

ەندى ەلگە ورالايىقشى. بىزدە مىنانداي بار، مىنانداي بار دەپ، الەمنىڭ نازارىن وزىمىزگە اۋدارۋعا بولادى- اق. دەسە دە قازاقتىڭ بايىرعى قاراپايىمدىلىعى قاسىنان قالسىن با؟ ورتا عاسىر ساۋلەت ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى باباجا حاتۋن، ايشا ءبيبى كەسەنەلەرى، قاراحان مازارى، قوجا احمەت ياساۋي كەشەنى ۋاقىت تەزىنەن ءوتىپ، ماڭگىلىك مۇراعا اينالدى ەمەس پە؟

بابالاردىڭ سارقىتىنداي ساۋلەتتى جادىگەرلەر قايتا قالپىنا كەلىپ، ەندى شوكپەستەي بيىككە جايعاسقان. سونداي ەرەكشە ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى، شەگەسىز سالىنعان - جاركەنت مەشىتى. قالا ورتالىعىنا ورنالاسقان بۇل كەشەندى عيماراتتىڭ سان الۋان ادەمى ناقىشتارمەن بەزەندىرىلگەن قابىرعالارى، جاقتاۋلارىنداعى ورنەكتەرى، قايقى شاتىرى، مۇناراسى كوزدىڭ جاۋىن الادى. كورگەن سايىن ورىستار ەپيفاني شىركەۋىمەن تەڭەستىرىپ كەتەدى ەكەن. بۇل تۇستا بۇلىك شىعارۋىمىزعا بولاتىنداي. ەپيفاني قايدا؟ جاركەنت قايدا؟ ارا-تۇرا اۋىزعا الماساق، كورشىمىزدەي قادىرلەپ، كۇندە كوڭىل ءبولىپ جاتقانىمىز جوق. نەسىن جاسىرامىز. ءجا، بۇل ەندى ءوز الدىنا بوگەنايى بولەك اڭگىمە.

حوش، بۇگىندە «جاركەنت مەشىتى كوركەم- ساۋلەت مۇراجايى» اتانىپ، الىستان كەلگەن قوناققا قۇشاعىن جايىپ، تۋريزمنىڭ ءبىر تەتىگىنە اينالىپ وتىر. وسى تۇستا تاريحتان تاعان تارتساق بولاتىنداي. مۇنارالى مەشىتتىڭ سالىنۋىنىڭ ناتيجەسىندە جاركەنت 1882 -جىلى ۋەزد ورتالىعى بولىپ بەكىتىلەدى.

سەبەبى مەشىت قابىرعاسى ۋەزگە باعىنىشتى نارىنقول، كەگەن، قىرعىزداردىڭ ءبىرقاتار ايماقتارى مەن شونجى، قوعالى، سارىوزەك، جاركەنت ءوڭىرى تۇرعىندارىنان جينالعان قاراجاتىمەن تۇرعىزىلعان. جەرگىلىكتى حالىق سايلاعان قۇرىلىستىڭ باس مەردىگەرى، كوپەس - ءۋالياحۋن يۋلداشوۆ، باس ساۋلەتشىسى - جەرگىلىكتى حالىق مۇقان دەپ اتاعان قىتاي شەبەرى حون پيك.

قازىرگى جاركەنت قالاسىنان 200 شاقىرىم جەردەگى كەتپەن تاۋىنان ەمەن، قاراعاي بورەنەلەرى وگىز اربامەن تاسىپ اكەلىنگەننەن كەيىن حون پيك باستاعان بۇقارا، سامارقاننان شاقىرىلعان 75 شەبەر جۇمىسقا كىرىستى. شەبەرلەر تەك قۇرىلىس ماتەريالدارىن سۇرگىلەپ، شاۋىپ، جۋان بورەنە تىرەۋلەردى كولەڭكەدە ارنايى شىت ماتاعا وراپ كەپتىرىپ، تاقتايلارعا ايشىقتى سۋرەتتەر ويۋعا بىرنەشە جىل ارنايدى. ءسويتىپ الدىن الا دايىندالعان قۇرىلىس ماتەريالدارى ءبىر شەگەسىز قۇراستىرىلىپ، 1892 -جىلدىڭ جازىندا جۇما مەشىتى بوي كوتەرەدى.

ءبىر تاڭعالارلىعى، قىتايلىق شەبەر جوباسىن قۇپيالاپ، جەكە دارا ءوز جوسپارىمەن جۇرگىزدى. الايدا بولاشاق عيماراتتىڭ جالپى كورىنىسى مەن ساۋلەتشىلىك ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى سالدىرۋشى باس مەردىگەر مەن شەبەردىڭ كەلىسىمى بولعان ەكەن. كەشەننىڭ جالپى جوباسىنا باس قاقپا، كۇندەلىكتى بەس ۋاقىت ناماز وقىلاتىن كىشى مەشىت، مەدرەسە، ۇلكەن جۇما مەشىتى، كۇيدىرىلگەن كوك كىرپىشتەن قالانعان ءساندى دۋال قورشاۋ، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جاعىنداعى قوسىمشا شاعىن قاقپالار ەنگەن.

جالپى، شىعىس حالقى قۇرىلىس ونەرىنە جاستاردى قاسىنا ەرتىپ ءجۇرىپ ۇيرەتەدى. قۇرىلىس سالاسىنداعى وزىندىك قولتاڭبالارىن ۇرپاعىنا مۇراگەرلىككە قالدىراتىن بولعان. ال مەشىتتىڭ جوباسىن جاسىرعان حون پيك تە سونداي وزىندىك ەرەكشە اتامۇرا ۇلگىسى بار شىعىس شەبەرلەرىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى بولاتىن. سوندىقتان ول جاركەنت مەشىتىنىڭ قۇرىلىسىنا بىردە- ءبىر شەگە قولدانباي، ورنەكتەلگەن اعاشتى قيۋلاستىرۋ ارقىلى جاسادى.

مۇراجاي ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، باس مەشىتتىڭ كونە قىتاي ۇلگىسىندە قوس قاباتتى قايقى بەل شاتىرى 122 بورەنە باعانالارعا بەكىتىلگەن. اسىرەسە شاتىر قۇرىلىسى ايرىقشا كۇردەلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. مەشىت شاتىرىنىڭ جيەكتەرىن ءيىپ، قايىق تارىزدەس ەتىپ كوتەرۋگە «داۋ»، «گۋن» دەپ اتالاتىن يمەك سىرىقتار پايدالانىلعان. عاجايىپ سىرلى عيماراتتىڭ قابىرعالارىندا، شاتىر قاپتالدارىندا 1500 دەن استام الۋان ءتۇرلى سۋرەت، اراب- پارسى تىلدەرىندەگى كونە جازۋ ۇلگىلەرى بار. بۇل ويۋ- ورنەكتەردى زەرتتەۋشىلەر تاقىرىپتىق مازمۇنىنا قاراي بىرنەشە توپقا بولەدى. ولار - جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ويۋ-ورنەك ناقىشتارى، گەومەتريالىق كەسكىندەر، قورشاعان تابيعات، وسىمدىكتەر مەن جان- جانۋارلار دۇنيەسى، دىنگە قاتىستى بەلگى شارتتار.

باس مەشىتتىڭ تورىندەگى ءدىنباسى وتىراتىن مىنبەر ساكىنىڭ بوساعا تۇسىنداعى قابىرعاعا ءۇندى حالىقتارىنىڭ ۇلگىسىمەن اڭىزدارعا ارقاۋ بولعان ءزايتۇن «ءومىر اعاشى» كەسكىندەلگەن. شەبەرلەردىڭ اشەكەيگە، ءساندى پىشىندەرگە، تۇسكە كوپ ءمان بەرگەندىگىن تەك عيمارات كەلبەتىنەن عانا ەمەس، قولدانبالى ونەر بۇيىمدارىنان - ادەمى شىراعدانداردان، اعاشتان ويىپ ىستەلگەن ءساندى مىنبەردەن دە بايقاۋ قيىن ەمەس. مۇندا كوبىنەسە اق، قارا، قىزىل، جاسىل، سارى، كوك تۇستەر وتە ءساتتى، ۇيلەسىمدى قولدانىلادى.

شىنى كەرەك، قىتايدىڭ، جاپونيانىڭ، ءۇندىنىڭ ەرتەرەكتەگى عيماراتتارىنىڭ كوپشىلىگى اعاشتان سالىنعان. شىعىس ساۋلەت ونەرىنىڭ بۇل ەرەكشەلىگىنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار، سونىڭ ەڭ باستىسى - اعاشتان جاسالعان عيماراتتاردىڭ ءزىلزالاعا توزىمدىلىگى. مەشىت قۇرىلىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن دارالانىپ كورىنەتىن بولىگىنىڭ ءبىرى - باس قاقپا. ول ورتالىق ازيا مەن قازاقستاننىڭ ءداستۇرلى ساۋلەت ونەرىنە ءتان پىشىندە. پورتالدىڭ يدەيالىق، كوركەمدىك جاعىنان اتقاراتىن قىزمەتى - كورنەكىلىك پەن اسقاقتىق. بۇل ادەتتە قۇرىلىستىڭ وزگە بولىكتەرىمەن سالىستىرعاندا ونىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى ەكەن.

قالا تۇرعىندارىنىڭ قاي- قايسىسى بولسىن مەشىتتىڭ قىر-سىرىنا قانىق. تۇرعىندار كەشەننىڭ ىشكى فورماسىنان حالىقتى بىرلىككە باستايتىن ۇلكەن يدەيانى كورەتىنىن ايتادى. جالپى، پورتال ءيىندىسى وسىمدىك سارىنىنداعى اشىق ءتۇستى ورنەكتەرمەن كوركەمدەلگەن دە، ونىڭ سىرتقى بەتىنىڭ ماڭدايشاسى گۇل ويۋلارمەن، اراب جازبالارىمەن تولتىرىلعان ءۇش ويىندىمەن بىتەدى. پورتالمەن بۇيىرلەس كۇمبەز توبەلى ەكى بولمە مەشىت قىزمەتشىلەرىنە ارنالعان.

باس قاقپانىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك قابىرعالارىمەن جاناسا مەدرەسە ءۇيى ورنالاسقان. مۇندا كەزىندە جەرگىلىكتى جاستار باستاۋىش ءدىني ءبىلىم العان. وسىنىڭ ءبارى قىزمەتكە ارنالعان عيماراتتار ساۋلەتىنىڭ حالىق قولونەرىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەندىگىن دالەلدەيدى. مەشىت قۇرىلىسىنىڭ جۇمىسىنا ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋى دا عيماراتقا وزىندىك ەرەكشە ءتۇر بەرىپ، ءار ۇلتتىڭ ساۋلەتشىلىك، ساندەۋ ۇلگىلەرى كەڭ قولدانىلعانى بايقالادى. بۇل تۋرالى بۇرىنىراقتا جۋرناليست مىرزاعالي نۇرسەيىت جازعان بولاتىن.

وكىنىشكە قاراي، قازاق دالاسىندا بوي كوتەرگەن كورنەكتى مەشىت كەزىندە كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ قىسىمىنا تاپ بولادى. تۇلكى زاماننىڭ تۇرتپەگى اقىرى عيماراتتىڭ قاقپاسىن ىشىنەن جاپتىردى. دەسە دە بىرەگەي ونەر تۋىندىسىن ولتىرمەۋگە تىرىسقان قاراشا قۇندى جادىگەردى قۇنتتاپ، قانشا ءداۋىر الماسسا دا بۇگىنگە جەتكىزدى. شەگەسىز مەشىتتىڭ شەجىرەسى وسىنداي.

www.egemen.kz