قازاقستان پرەزيدەنتى قىتاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىندا لەكسيا وقىدى
مەملەكەت باسشىسى اكادەميا پروفەسسورلارى مەن ساراپشىلارىنىڭ جانە قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە قوعامدىق عىلىمداردىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ دامۋ باعدارىن ايقىنداۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوساتىنىن اتاپ ءوتتى.
«قىتاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى - مەملەكەتتىك ماڭىزى ەرەكشە قۇرىلىم. اكادەميانىڭ زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن ينستيتۋتتارى الەمدىك عىلىمي وي-پىكىردى دامىتۋعا زور ۇلەس قوسىپ كەلەدى. قىتاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدى جاقسى بىلەتىن جانە قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن ساراپشىلاردىڭ بار ەكەنىن ەرەكشە ريزاشىلىقپەن اتاپ وتكىم كەلەدى. اكادەميا عالىمدارىنىڭ وي-پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارى ءوزارا ءتيىمدى ىقپالداستىعىمىزدى ودان ءارى ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى دەپ سەنەمىن»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت قازاقستان مەن قىتاي تاريحىندا ورتاق دۇنيەلەر كوپ ەكەنىن ايتتى. ونىڭ سوزىنشە، ەكى حالىقتى وركەندەۋ رۋحى مەن العا قاراي ۇمتىلىس جاقىنداتا تۇسەدى.
«وسىدان 40 جىل بۇرىن قىتاي باسشىلىعى مەن قىتاي حالقى دانا شەشىمدەر قابىلداپ، اۋقىمدى جاڭعىرتۋلار كەزەڭىنە قادام باستى. سول ماڭىزدى وزگەرىستەردىڭ ارقاسىندا بۇگىندە قىتاي مەملەكەتى الەمدىك دامۋدا كوش باستاپ تۇر. 30 جىل ىشىندە قازاقستان دا كۇردەلى ءارى تابىستى دامۋ كەزەڭىنەن ءوتتى. ەلىمىز تامىرى تەرەڭ داعدارىستى ەڭسەرىپ، ورنىقتى دامۋ جولىنا ءتۇستى»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىن ءدال وسى بەيجىڭدە باستاعانىن ايتىپ، سول كەزدە ۇلى مەملەكەت قايراتكەرى دىڭ شياۋپيڭنىڭ اشىقتىق پەن رەفورمالار ساياساتىنا كۋا بولعانىن جەتكىزدى. سونداي-اق، پرەزيدەنت بارلىق قاتىسۋشىلاردى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاپ، بۇل تاريحي داتانىڭ ورتا دەڭگەيدەگى «سياوكان» قىتاي قوعامىن قۇرۋ جولىنداعى ماڭىزدى بەلەس ەكەنىنە توقتالدى.
سونىمەن قاتار مەملەكەت باسشىسى قازاقستاننىڭ جەدەل جاڭعىرتۋلاردىڭ ارقاسىندا تاريحي تۇرعىدان قىسقا مەرزىم ىشىندە الەمنىڭ دامىعان 50 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلعانىنا نازار اۋدارىپ، ەلىمىزدىڭ دامۋ قارقىنىن توقتاتپاي، تەك العا قاراي جۇرە بەرەتىنىن جانە 2050-جىلعا دەيىنگى ۇزاقمەرزىمدى دامۋ ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىراتىنىن ايتتى.
«ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋ - باستى ماقساتىمىز. ءبىز ەلىمىزدى دامۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە شىعارىپ، جەتىستىكتەرىمىزدى ەسەلەۋ ءۇشىن اۋقىمدى جۇمىس اتقارۋىمىز كەرەك»، - دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ونىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى مەن ادامي كاپيتالدى ودان ءارى نىعايتۋ جانە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ماڭىزدى ماقسات ەكەنىن ايتتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، الدىمىزدا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ۇسىنعان مەملەكەتتى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى تۇر. قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىقارالىق ارەنادا كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن قاتار، ىزگى نيەتىن قولدايتىن باسقا دا ەلدەرمەن دوستىق قارىم-قاتىناستاردى كەڭەيتۋگە، ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا مۇددەلى.
«قىتاي - بىزگە ەڭ جاقىن ءارى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مويىنداعان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. سونداي-اق، يادرولىق دەرجاۆا رەتىندە قازاقستانعا ەشقانداي تالاپ قويماستان، قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىن بەرگەن دە قىتاي ەلى بولدى. ءدىني ەكسترەميزمگە، سەپاراتيزم مەن تەرروريزمگە، ياعني «ءۇش زۇلىمدىق كۇشىنە» قارسى كۇرەستەگى ورتاق ۇستانىمدارىمىز قازاقستان-قىتاي ديالوگىنىڭ ودان ءارى كەڭەيۋىنە ىقپال ەتتى»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى قازاق-قىتاي قاتىناستارىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالىپ، ساۋدا-ەكونوميكالىق، كولىك-لوگيستيكالىق ءىس-قيمىلدار مەن ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ باسىم باعىتتارىن بەلگىلەپ بەردى. مادەني-گۋمانيتارلىق ىقپالداستىقتى دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى.
لەكسيانىڭ نەگىزگى بولىگى قازىرگى حالىقارالىق قاتىناستارعا تالداۋ جاساۋعا ارنالدى. پرەزيدەنت بۇگىنگى قاۋىپ-قاتەر حالىقارالىق قۇقىقتىڭ بۇزىلۋىنا جانە جاھاندىق ينستيتۋتتار ءرولىنىڭ السىرەۋىنە بايلانىستى دەپ سانايدى.
«جەتەكشى مەملەكەتتەر اراسىنداعى تەكەتىرەس، قاۋىپسىزدىك پەن قارۋ-جاراققا باقىلاۋ جاساۋ جۇيەسىندەگى بۇرىنعى تەتىكتەردىڭ سىر بەرۋى، قاقتىعىستاردىڭ كوبەيۋى - وسىنىڭ بارلىعى جاڭا گەوساياسي احۋالدىڭ كورىنىسى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز كۇردەلى حالىقارالىق ديالوگتى ۋشىقتىرىپ وتىرعان ءبىرقاتار كۇردەلى فاكتورلارعا كۋا بولىپ وتىرمىز»، - دەدى ق. توقايەۆ.
سونىڭ ىشىندە، ق ر پرەزيدەنتى گەوساياسي باسەكەلەستىك ەكونوميكا سالاسىن دا قامتىپ، ساۋدا سوعىسىنىڭ زامانى تۋعانىنا، سونىڭ سالدارىنان جاھاندىق ەكونوميكاداعى ديسبالانس كۇشەيىپ، مەملەكەتتەر اراسىنداعى تەڭسىزدىكتىڭ ارتۋى مۇمكىن ەكەنىنە نازار اۋداردى.
بۇدان بولەك، پرەزيدەنت الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قاقتىعىس وشاقتارىنىڭ ساقتالۋى قاۋىپتى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. اركىمنىڭ ءوز مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن كۇش قولدانۋعا باسا ءمان بەرۋى اسكەري قاقتىعىستار قاۋپىن ارتتىراتىنى ءسوزسىز ەكەنىن ايتتى.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پىكىرىنشە، حالىقارالىق تەرروريزم مەن جاپپاي قىرىپ جويۋ قارۋىنىڭ كەڭ تارالۋى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي وتىر. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋ جونىندەگى قازاقستاننىڭ ۇسىنىستارى مەن ناقتى ءىس-ارەكەتتەرىنە جان-جاقتى شولۋ جاسادى.
«ەلىمىز بىرەگەي ساياسي قۇجات - تەرروريزمنەن ازات الەمگە قول جەتكىزۋ ءتارتىبىنىڭ كودەكسىن ازىرلەدى. قازاقستان 2013-جىلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ءۇشىن ءوز الاڭىن ۇسىنۋ ارقىلى «جالپىعا بىردەي بىرلەسكەن ءىس-قيمىل جوسپارىن» بەكىتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ءبىز قازىر دە ورتاق شەشىمگە كەلۋ ءۇشىن قولداۋ كورسەتۋگە دايىنبىز. الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق ارسەنالدان باس تارتقان ەل رەتىندە ءبىز كورەي حالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىن يادرولىق قارۋسىزداندىرۋ ۇدەرىسىنە قاتىسۋعا جانە تاجىريبەمىزبەن بولىسۋگە ءازىرمىز»، - دەدى ول.
پرەزيدەنت قازىرگى جاھاندىق تەكەتىرەس بيپوليارلىق باسەكە كەزەڭىندەگى تايتالاستان كەم ەمەس، ءتىپتى ودان دا قاتاڭداۋ بولۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ پىكىرىنشە، بۇرىن بۇل ەكى ساياسي جۇيە مەن يدەولوگيالىق بلوكتاردىڭ تارتىسى بولسا، ەندى تەكەتىرەس نەگىزگى مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق ستراتەگيالىق مۇددەلەرى تۇرعىسىنان ءورشىپ كەلەدى.
مەملەكەت باسشىسى اتالعان پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن بۇكىل الەمدىك قوعامداستىقتىڭ كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. پرەزيدەنت بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بەلسەندى ءرولىن جانە ونىڭ وسى ۇدەرىستە دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى جوق امبەباپ ۇيىم ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن قولدايدى جانە ونىڭ قىزمەتىنە اتسالىسا بەرەدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن رەفورمالاۋ ۇدەرىسى ونىڭ تيىمدىلىگى مەن بەدەلىن ارتتىرۋى ءتيىس. قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى رەتىندە الەم قاۋىمداستىعىن قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى قاتىناستاردى جانداندىرۋعا شاقىردى. قىتاي بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا زور ىقپال ەتە الادى دەپ سەنەمىن. قىتاي قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى رەتىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى ءدارىسىنىڭ سوڭىندا ەلىمىزدىڭ ۇستانىمىن ايقىنداپ، قازاقستان مەن قىتايدىڭ كورشى ءارى ستراتەگيالىق سەرىكتەس رەتىندە ءوسىپ-وركەندەۋ جولىنا بىرگە قادام باسۋى ءتيىس دەدى. پرەزيدەنت قازاقستان مەن ق ح ر اراسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتىڭ جاڭا ءتيىمدى باعىتتارىن ىزدەۋ ەكى ەلدىڭ «ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدايتىن ورتالىقتارى» اراسىنداعى ءىس-قيمىلداردى ودان ءارى نىعايتۋعا، بىرلەسكەن كونفەرەنسيالار مەن قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ تاجىريبەسىن كەڭەيتۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىنىنە سەنىم ءبىلدىردى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستاندىق بەلگىلى تاريحشى-شىعىستانۋشى كلارا حافيزوۆانىڭ قىتايدىڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىمەن ىنتىماقتاستىعىن ءوزارا جەمىستى ىقپالداستىقتىڭ ايقىن مىسالى رەتىندە كەلتىردى.
ءدارىس اياقتالعاننان كەيىن مەملەكەت باسشىسى قىتايدا وقىپ جاتقان قازاقستاندىق ستۋدەنتتەرمەن اڭگىمەلەسىپ، ولارمەن بىرگە ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇستى.