كەيكى باتىر قالاي ۇستالدى؟
بۇل ەستەلىكتى جازىپ قالدىرعان ءابدىحاي ساربالاق ۇلى - 1895 -جىلى قارامولا دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن كىسى. تورعايداعى 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ساربازى بولعان. كەيىن ءالىبي جانگەلديننىڭ وتريادىمەن بىرگە اق گۆاردياشىلارعا قارسى اسكەري ءىس- قيمىلدارعا دا قاتىسقان. ءا. ساربالاق ۇلى 1976 -جىلى قارساقپايدا دۇنيەدەن ءوتىپتى. ەستەلىك 1960 -جىلدارى جازىپ الىنعان. ەستەلىكتىڭ ماڭىزى - كەيكى مەرگەندى تورعايدان جانە قارساقپايدان شىققان قىزىلداردىڭ الداپ قولعا ءتۇسىرۋىنىڭ سول وقيعانى ءوز كوزىمەن كورگەن كۋاگەردىڭ بايانداۋى ارقىلى بىزگە جەتۋىندە.
الداپ قولعا تۇسىرگەن
«بۇل 1922 - جىلعى كوكتەم ەدى. كەيكى قاشقىن بولىپ، جيىرما بەس ساربازىمەن ارىستا جاتتى. ماماي بولەگەن باي بايگە كەر اتىن كەيكىگە سىيعا تارتتى. ساربازدارىمەن بىرگە قوي سويىپ، قوناق ەتتى. كەيكى بايشورانىڭ قىزى، بالىقشى بايتاستىڭ جەسىرى ايجان (اقجان) سۇلۋدى ايەلدىككە الدى.
ءبىر كۇنى قيقىم اۋىلىنا بايقوڭىردان بايقۇلانىڭ ۇسەنى، بىلەۋتىدەن اجىبەك، سارىسۋدان سارىباستىڭ سابىرى، تورعايدان 20 سولداتپەن وسپراحمان (ۆوسپراحمان مازگۋتوۆ - قارساقپايدان كەيكىنى ۇستاۋعا شىققان وترياد كومانديرى) باستاعان وترياد كەلدى. ولاردى قيقىم اۋىلىنىڭ ءۇش ۇيىنە تۇسىردىك. كۇتىپ الدىق. كەلگەن توپتىڭ ىشىنەن وكىلدەر شىعارىپ، ولاردىڭ قاسىنا ەلدەن جىگىتتەر ەرتىپ، ارىستاعى كەيكىنى بىتىمگە شاقىرىپ كەلۋگە جىبەردى. ەل بولىپ كەيكىنى كوندىردىك. كەيكى الدانىپ، ساربازدارىن ەرتىپ، قيقىم اۋىلىنا كەلدى. ايەلدەر باتىرعا شاشۋ شاشتى. شەگەن اقىن كەيكىنى ماقتاپ ولەڭ شىعاردى. ون كۇندە داۋدى بىتىردىك. ەكى جاق كەلىسىپ، قول الىستى:
- شيەلىدەن مۇستافا كەلىپتى. سالەم بەرەمىز دەپ 70 سولداتپەن يشان اۋىلىنا شىقتىق. جولاي جاۋباسار اۋىلىنا تۇستىك. ارامىزدا ساربازدارىمەن كەيكى بار. تاماق ىشتىك. كەش بولدى. ءبىز ءتۇسىپ بايدىڭ اۋىلىنا باردىق. ۇيلەرگە ءبولىنىپ تۇنەدىك. مەن سابىرمەن ءجۇرمىن.
ءتۇن ورتاسىندا الەكساندر (كەيكىنى ۇستاۋعا تورعايدان شىققان وترياد كومانديرى ا. توكاريەۆ) «باتىردى شاقىر» دەدى. ءبىز كەيكىنى شاقىردىق. ويىندا ەشتەڭە جوق كەيكى قارۋىن تاستاپ، بىزگە ەرىپ كەلدى. ءتورت كىسى بوساعادا اڭدىپ تۇر ەدى، باس سالىپ كەيكىگە جابىلدى. سابىر كەيكىنىڭ بويىن تەكسەردى. كەيكىنىڭ قونىشىنان ناگان، سناريادتى (گراناتا) جۇلىپ الدىم. كەيكىنى بوساتىپ، تورگە وتىرعىزدى. 14 سولدات كەيكىنىڭ وتىرعان ۇيىنە باردى. قارۋلارىن جيناپ الدى. تاڭ اتتى. كەيكىنىڭ ساربازدارىن بايمەننىڭ قوراسىنا قامادىق. قاراۋىل قويدىق. كەيكىنىڭ ءتورت ساربازى جوق بولىپ شىقتى. ولار كەيىن تابىلىپ، قامالدى. بايمەن ولاردى كۇتۋدەن شارشادى. تۇتقىندارعا تاماقتاندىرۋعا مەنى سايلادى. بىرنەشە جىگىتتى ەرتىپ الىپ، مەن ىسكە كىرىستىم. قامالعانداردىڭ كوبى ايىپسىز ەدى... رۋى سارىتىماق ءابدىلدادان قامالعاندارعا نە بولاتىنىن سۇرادىم.
ول: - ەندى بۇلاردى اتادى. جاس بالا، قاتىن- قالاش قورقار. كوبىنىڭ جۇرەگى جارىلىپ ولەر، - دەپ قاۋىپتەندى. تۇتقىنداردى تەرگەۋ باستالدى. سۇرايتىندارى: - كەيكىگە ءوز ەركىڭمەن بەرىلدىڭ بە؟
كوپشىلىگى قاشىپ كەتىپ جاتىر. شەگەن اقىن دا «بەكەر ماقتاعان ەكەنمىن» دەپ قاشتى. ءبىر جاس بالا دۇرىس جاۋاپ بەرمەدى. ونى ءبىر شاقىرىم جەرگە اپارىپ، قوجاحمەت دەگەن نوعايعا ورىسشا ايقاي سالدى. قوجاحمەت بالانى اتىپ تاستادى. ءتۇن ىشىندە ءجۇنىستى دە الىپ كەتتى. ونىڭ ءۇي سىرتىندا وكىرىپ جاتقانىن ەستىدىك. تاڭەرتەڭ بىلدىك، ونى قىلىشتاپ ولتىرگەن ەكەن. ايجان (اقجان) سۇلۋ مەن ءجۇنىستىڭ ايەلى ءجۇنىستىڭ بىت- شىت بولعان شەكە سۇيەكتەرىن جيناپ الدى. بايمەنگە ءجۇنىستى جەرلەتتى.
كەيكى ەشتەڭە بولماعانداي اتىنىڭ قاسىنا ءجيى بارىپ «كەر ات كىنالى ەمەس، نەگە دۇرىس كۇتپەيسىڭدەر؟» دەپ كۇبىرلەدى. «اتاڭا نالەت، سابىر، وسپراحمان (ۆ. مازگۋتوۆ) ، الەكساندر، سەندەردى ولتىرمەي مەن ولمەسپىن. سەندەردى ءولتىرىپ بارىپ ولەمىن!» دەپ ءتىسىن قىشىرلاتتى. سولداتتار كەيكىنى مازاقتاپ كۇلدى. تۇستەن كەيىن ءبىر تۇيەگە قويلاردىڭ ەتىن ارتتىق. ءبىر تۇيەگە ايجان سۇلۋ مەن كەيكىنى مىنگىزبەك بولدى
كەيكى كونبەدى: «كىنالى بولسام، مەن كىنالىمىن. ايجان (اقجان) كىنالى ەمەس. كۇرەڭ اتتى اكەل» دەدى. سابىر كۇرەڭ اتتى ەرتتەپ اكەلدى. ايجان (اقجان) سۇلۋ اتقا ءمىنىپ الدى. كەيكى تۇيەگە ءمىندى. وسپراحمان مەن توكاريەۆ كەيكىگە تالاستى. ءبىرى «تورعايعا اپارام» دەدى. ەكىنشىسى «اقمولاعا اپارام» دەيدى. اقىرى الەكساندر كەيكىنى تورعايعا الىپ كەتەتىن بولدى. ءبىز ولاردى شىعارىپ سالدىق. مۇنان سوڭ قىزىلداردان قورىققان بولەگەن اۋىلى تاشكەنتكە قاراي قاشىپ كەتتى».
بۇل ەستەلىكتەن كەيكىنى قىزىلداردىڭ الداپ قولعا تۇسىرگەنى انىق اڭعارىلادى. ال وقيعانىڭ مۇنان سوڭ قالاي وربىگەنى تۋرالى چون (چاستي وسوبوگو نازناچەنيا) مالىمدەمەسىندە: « كەيكى تورعاي قالاسىنا 30 شاقىرىم قالعاندا، نۇرشاباي بايدىڭ ۇيىندە قونىپ جاتقان ءتۇنى ا. توكاريەۆتى ءولتىرىپ قاشىپ كەتتى» دەگەن دەرەك بار. تورعايلىق قاريالار بۇل وقيعا ا. توكاريەۆتىڭ وتريادى قالادان 30 شاقىرىم شۋاقباي دەگەن جەردە، نۇرشاباي بايدىڭ ۇيىنە قونىپ وتىرعاندا ورىن العانىن ايتادى. مالىمدەمەدە اتالعان ءابدىحالىق نۇرشاباي ۇلى كەيىن ا. توكاريەۆتىڭ ولىمىنە بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلىپ، تورعاي تۇرمەسىنە قامالعان بولاتىن.
كەيكى وسىدان سوڭ كوش بەتىن جىلانشىق وزەنىن جاعالاپ ۇلىتاۋعا قاراي تۇزەيدى. جولدا تورى قىپشاقتىڭ قيتابا تارماعىنان شىققان الماعانبەت ءتاجىباي ۇلىنىڭ اۋىلىندا ءبىر كۇن تىنىعادى.
ماڭگىلىك ەسكەرتكىش
بيىل «كەيكى باتىر ىزىمەن - ۇلى دالا تۇلعالارى» عىلىمي- زەرتتەۋ توبىمەن كەيكى مەرگەننىڭ تورعاي دالاسىنداعى 1916-1922 -جىلدارى جاۋلارىمەن سوعىسقان جەرلەرىن ارالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. باتىردىڭ سوڭعى دەمى شىققانشا شايقاسقان جەرى - جالاۋلىدا دا بولدىم. وسى ساپار بارىسىندا كونەكوز قاريالاردان كەيكى ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە بايلانىستى تىڭ دەرەكتەرگە دە قانىقتىق. بۇعان دەيىن «باتىردىڭ جالاۋلىدا ەكەنىن اتىن كەيكى تارتىپ العان سوڭ، اسقار قاراباي ۇلى (مىڭباسى ءالجان قارابايەۆتىڭ ءىنىسى) حابارلاعان» دەپ جازىلىپ كەلگەن ەدى.
ال امانكەلدى اۋدانى امانتوعاي اۋىلىندا تۇراتىن مۇحتار حودەن قارت: «چون- نىڭ جاساعى ۇستاۋعا بارا جاتقانىمىزدى كەيكىگە حابارلاپ قويادى» دەپ اسقاردى قاماپ قويعان. باتىر ولتىرىلگەن سوڭ عانا بوساتقان» دەيدى. دەمەك، بۇعان دەيىن ءا. قارابايەۆقا بايلانىستى ايتىلىپ كەلگەن اڭگىمە شىندىققا جاناسپايدى. ال جالاۋلىداعى سوڭعى شايقاستان سوڭ جازالاۋشى توپ كەيكىنىڭ باسىن كەسىپ، تورعاي قالاسىنا اكەتەدى. باسىن بىرنەشە كۇن باعانعا ءىلىپ قويادى. بالا كەزىمدە 1919 -جىلى امانكەلدى باتىردىڭ شتابى بولعان عيماراتتىڭ الدىندا ويناپ جۇرگەنىمىزدى كورىپ، اكەم بيداش قونارباي ۇلى: «بۇل - كەيكى مەرگەننىڭ باسى ءىلىنىپ، قانى تامعان قاسيەتتى ورىن. باسۋشى بولما» دەپ ەسكەرتتى. كەيىن اتامىز سەيداحمەت بايسەيىت ۇلىنىڭ قاندى كويلەك دوسى بولعان اتاقتى كەيكى مەرگەن تۋرالى بايانداپ بەرگەن ەدى.
تورعايلىق قاريالار: «ەل اراسىندا كەيكىنىڭ ەزۋى ەكى قارىس» دەگەن ءسوز بار. باتىردىڭ باسىن ەكى شىقشىتىنان قانجىعانىڭ قايىسىن وتكىزىپ بايلاپ اكەلگەن. تورعاي مەن جالاۋلىنىڭ اراسى 200 شاقىرىمداي. الىس جولدا قايران مەرگەننىڭ شىقشىتىنان تەسىپ وتكىزگەن قانجىعانىڭ قايىسى ەزۋىنە دەيىن ءتىلىپ جىبەرىپتى دەپ وتكەندى ەسكە الىپ، وزەكتەرىن ورتەگەن وكىنىشپەن كوزدەرىنە جاس العان ەدى.
ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي، كەيكى مەرگەن تۋرالى جاريالانعان كەيبىر ەڭبەكتەردە تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنبەي، دايەكسىز بايانداۋلار دا ورىن الۋدا. ءبىر زەرتتەۋشى: «كەيكىنى جەليايەۆ باسقارعان وترياد ءولتىردى» دەپ جازىپتى. مۇراعات دەرەكتەرىندە اندرەي جەليايەۆ 1919 -جىلى اقتوبە مايدانىندا قازا بولعانى جازىلعان. دەمەك، جيليايەۆتىڭ ءوزى ولگەن سوڭ، 2-3 جىلدان كەيىن كەيكىنى ولتىرۋگە قاتىناسۋى ەشبىر مۇمكىن ەمەس. ال كەيكىنى جالاۋلىدا قورشاعان چون وتريادىن دۋديننىڭ باسقارعانى مۇراعات قۇجاتتارىن زەردەلەگەن جانعا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق بايقالىپ تۇر ەمەس پە؟!
سونداي- اق، ءبىر ولكەتانۋشى: «كەيكى جالاۋلىدا ولتىرىلگەن سوڭ ا. توكاريەۆتىڭ بالاسى ەكى قولىن شاپتى» دەپ جازعان ەدى. الەكساندر توكاريەۆتىڭ تۋعان اعاسى، 1916 -جىلى امانكەلدى باتىر باستاعان ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستىڭ اسكەري نۇسقاۋشىسى بولعان نيكولاي توكاريەۆتىڭ ۇرپاقتارى 1990 -جىلدارى تورعايعا كەلدى. سوندا جاسى توقساننىڭ تورىنە اياق باسقان قاريا تورعايداعى «ورىس تامى» دەپ اتالاتىن زيراتتاعى نەمەرە اعاسى الەكساندردىڭ قابىرىن ىزدەپ ءجۇرىپ: «وتباسىن قۇرماي ومىردەن ءوتتى، سوڭىندا ۇرپاعى قالمادى» دەگەنى ەسىمىزدە... دەمەك، «ا. توكاريەۆتىڭ بالاسى كەيكىنىڭ قولىن شاۋىپتى» دەگەن ارتىقتاۋ اڭگىمە ءتارىزدى. (تاريحي قۇجاتتاردان بۇل ايۋاندىقتى چون كومانديرى دۋديننىڭ جاساعانى بەلگىلى بولىپ وتىر).
بيىل باتىر مەن سەرىكتەرىنىڭ مايىتتەرىن ىزدەگەن بىرنەشە توپتىڭ جۇمىسى ءساتسىز اياقتالعانى بەلگىلى. ال تورعايلىق قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، ءساۋىر ايىندا باتىردىڭ باسىن كەسىپ اكەتكەن سوڭ، جالاۋلىنىڭ تۇرعىندارى مەرگەندى زايىبى، سەرىكتەرىمەن قوسا اۋىل ماڭىنا جەرلەيدى. قاريالار: «تۋىسقاندارى كەيكىنى دە قاسىنداعى كىسىلەرمەن بىرگە بايتۋماداعى قۇلان قىپشاق رۋىنىڭ كونە زيراتىنا جاسىرىن جەرلەگەن. «قابىردى زيراتتىڭ شەتىنەن قازساق، كوزگە تۇسەر» دەپ ورىندى ورتادان دايىنداپ، مايىتتەردى جەر قوينىنا تاپسىرعان سوڭ، «جاۋلارى باتىردىڭ سۇيەگىن تاعى قورلاپ جۇرمەسىن» دەپ بەتىن تەگىستەپ، شىممەن جاۋىپ جىبەرگەن» دەيدى. بيىل ۇكىمەتتىڭ شەشىمىمەن كەيكى مەرگەننىڭ اتا قونىسى - تاستىدا باتىرعا ارناپ كەسەنە سالىندى. كەسەنە 16 قىرلى، باتىردىڭ دۋلىعاسى تارىزدەس ەتىپ كوتەرىلگەن. بۇل كەيكى مەرگەننىڭ «ات اۋىزدىقپەن سۋ ءىشىپ، ەر ەتىگىمەن قان كەشكەن» 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى جىلدارىنداعى «تار جول، تايعاق كەشۋ» كەزەڭدەگى ەرلىك ىستەرىنىڭ ماڭگىلىك ەسكەرتكىشىندەي.
قابىلاحات سەيداحمەت، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
«استانا اقشامى» گازەتى