ارمەنيادا قىپشاق اۋىلى مەن قازاق وزەنى بار - ساپار ىسقاقوۆ
بۇل تۋرالى بۇگىن ەلوردادا وتكەن باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا « بابالار ىزىمەن» ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى، س. نۇرماعامبەتوۆ اتىنداعى حالىقارالىق قوعامدىق- قايىرىمدىلىق قوردىڭ استانا قالاسى فيليالىنىڭ پرەزيدەنتى، حالىقارالىق تۋريزم جانە سپورت اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ساپار ىسقاقوۆ ءمالىم ەتتى.
ول الداعى ەكسپەديتسيا باعىتى تۋرالى ەگجەي- تەگجەيلى بايانداپ، ساپاردىڭ تورعاي جەرىنەن باستاۋ الاتىنىن مالىمدەدى.
« تورعاي - احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى سەكىلدى دارىندار دۇنيەگە كەلگەن توپىراق. العاشقى كوتەرىلىستەر بولعان جەردەن مول تاريحي دەرەك تابارىمىز انىق. ءارى قاراي اقتوبەدەگى قاراقىپشاق قوبىلاندى مەموريالدى كەشەنىنە بارامىز. ورال قالاسىنداعى وردانى دا اينالىپ وتە المايمىز. اتىراۋدا سارايشىق دەگەن كونە قالا بار. وندا ءبىرقاتار قازاق حاندارى جاتىر. ەستۋىمشە، جايىق وزەنىنىڭ سۋى ەسكى قالانىڭ ورنىن مۇجىپ جاتقان كورىنەدى. كوپ ارتەفاكتىلەر جويىلۋى مۇمكىن. ۇكىمەت وعان قاراجات ءبولىپ، بەتوننان كەدەرگىلەر تۇرعىزۋدا. وسى اۋماقتارعا دەر كەزىندە زەرتتەۋ جۇرگىزگىمىز كەلەدى»، - دەدى ساپار ىسقاقوۆ.
ءارى قاراي ساياحاتشى رەسەي اۋماعىنداعى نوعاي، قۇمىق، داعىستانعا جول تارتاتىندارىن، ودان كەيىن ارحيۆتەرىندە قۇندى ماتەريالدار جاتقان، ءتۇرلى اڭىزدار مەن جەر- سۋ اتتارى ساقتالعان ارمەنيا، گرۋزيا، سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىم، بەلارۋس، ۋكراينا، پولشاعا باعىت الاتىندارىن ءمالىم ەتتى.
« ماسەلەن، ارمەنيادا، ەريەۆاننان 200-300 شاقىرىم جەردە قىپشاقتار مەكەن ەتكەن « قىپشاق» سەلوسى بولعان. ەندى ونى « اريچ» دەپ وزگەرتتى. مۇنداعى موناستىر اتاۋى بۇرىن « كيپچاكاۆانك» ەدى، قازىر « اريچاۆانك» دەپ اتالادى. اۋىل جانىندا اعىپ جاتقان وزەننىڭ اتى « قازاق» بولعان. ەندى وسى ماسەلەنى قوزعاساق، تاريحي دەرەكتەر كەلتىرىپ، ەجەلگى « قىپشاق» اتاۋىن قايتارساق دەپ ارماندايمىن. ازەربايجاندا « قازاق» دەگەن تۇتاس اۋدان ءالى بار. وزگەرگەن جوق»، - دەدى ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى.
زەرتتەۋ توبى ەۋروپا اۋماعىندا پولشا، گەرمانيا، ۆەنگريا، يتاليا، فرانسياعا بارۋدى جوسپارلاپ وتىر. س. ىسقاق ۇلى ايتۋىنشا، ۆەنەتسيا قالاسىندا 1200-1300 - جىلدارى قىپشاق تىلىندە جازىلعان كىتاپ ساقتالعان. سونداي- اق، ۆەنەتسيادا XV- XVI عاسىرلارداعى قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى تۇسىرىلگەن كارتالار بار. بۇل كارتالاردى ۇلى جىبەك جولىن ارنايى زەرتتەگەن ۆەنەتسيا ساۋداگەرلەرى جاساعان. ال فرانسيا - عۇنداردىڭ، ەدىگە باتىردىڭ اياق باسقان جەرى، بەرىرەكتە وندا مۇستافا شوقاي ءومىر سۇرگەن. ەكسپەديسيا بەرليندەگى مۇستافا شوقايدىڭ بەيىتىنە جانە ونىڭ جۇبايى ماريانىڭ فرانسياداعى بەيىتىنە ارنايى سوعادى.
« اشىلماي جاتقان تاريح كوپ. ارينە، ءبىر ەكسپەديتسيامەن ءبارىن قامتي المايمىز. دەگەنمەن، جاستارعا جول اشىپ بەرسەك، ولاردىڭ تاريحىمىزعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن وياتساق، ەڭبەگىمىزدىڭ اقتالعانى»، - دەپ اعىنان جارىلعان مەتسەنات كەلەسى جىلعا ويلاستىرعان جوسپارلارىمەن ءبولىستى.
« كەلەسى جىلى قىتايعا بارىپ، 130 جىل سالتانات قۇرعان يۋان يمپەرياسى كەزەڭىن زەرتتەيمىز. قۇبىلاي حاننىڭ ۋاقىتىندا حاندى قورعايتىن گۆارديانى تەك قانا قىپشاقتاردان جاساقتاعان ەكەن. جاپونياعا جورىق جاساعاندا دا قۇبىلاي حان اسكەرىن قىپشاقتار باستاپ بارعان»، - دەپ تاريحي دەرەكتەردى كەلتىردى ول.
سونىمەن بىرگە، جيھانكەز « بابالار ىزىمەن» ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىرۋ يدەياسىنىڭ قالاي تۋعانىن ايتىپ بەردى. « ءبىر كەزدەرى « قازاقتا ەل بولماعان، شەكارا بولماعان» دەگەن الىپقاشپا سوزدەر تارادى. بىزدە ەل بولعان، جەر دە بولعان، شەكارا دا بولعان. بابالارىمىز قورعاپ قالعان ەن دالا وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. قازىر ەلىمىزدىڭ تەرريتورياسى الەم بويىنشا 9-ورىن الادى. حالقىمىز 18 ميلليونعا تاقاپ قالدى. استانامىزدى سالدىق. جاقىندا ەكسپو كورمەسىن وتكىزگەلى جاتىرمىز. سوندىقتان، قازاق حالقىن الەمگە تانىتۋ الدىندا ءوزىمىزدى ءوزىمىز جەتە تانىپ الايىق. بابالارىمىزدىڭ كىم بولعانىن، نەمەن اينالىسقانىن، وزگە ەلدەردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىندا قانداي ءىز قالدىرعانىن ءبىلۋىمىز كەرەك.
تاريحي دەرەك وتە كوپ. ونى زەرتتەپ- زەردەلەۋ كەرەك، ءبىزدىڭ عالىمدارعا ويانۋ كەرەك. ولار اۋىل اراسىنداعى قۇر اڭگىمەنى عانا جازىپ ءجۇر. سىرتقا شىعىپ ىزدەنۋ كەرەك، بۇل ءۇشىن ۇكىمەت جاعىنان قاراجات ءبولىنۋ قاجەت. ولار ءاربىر ەلدىڭ ارحيۆىنە، كىتاپحاناسىنا بارۋى ءتيىس. كورشىلەس قىتايدا يۋان يمپەرياسى تۇسىندا كوپتەگەن كىتاپتار جازىلعان. سولاردى كوتەرۋ كەرەك»، - دەپ س. ىسقاقوۆ ءوز ءسوزىن تۇيىندەدى.
ساپار ىسقاقوۆ - بەلگىلى كاسىپكەر، مەتسەنات جانە ساياحاتشى. ول وڭتۇستىك پوليۋس (انتاركتيدا) پەن سولتۇستىك پوليۋستى (اركتيكا) باعىندىرىپ، الەمنىڭ 6 قۇرلىعىنىڭ 125-تەن استام ەلىندە بولعان. 2014 - جىلى «Astana EXPO-2017» جالاۋىمەن 119 كۇندە جەر ءجۇزىن لاينەرمەن اينالىپ شىقتى. 2016 - جىلى س. ىسقاقوۆ « ميگ-29» اسكەري ۇشاعىمەن 22000 مەترگە ستراتوسفەراعا ۇشقان.
ايتا كەتەيىك، ساپار ىسقاقوۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن « بابالار ىزىمەن» اتتى عىلىمي ەكسپەديتسيا 2017 - جىلدىڭ 4 - مامىرىندا ساپارعا اتتانادى. ولار ەجەلگى عۇندار، تۇرىكتەر، قىپشاقتاردىڭ ءىزى قالعان الەمنىڭ 15 ەلىن ارالاپ، د ن ق زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى.
اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى