پرەزيدەنت تەڭگە العاش ەنگىزىلگەن قيىن جىلداردى ەسكە الدى
فيلم تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعاندىعىن اتاپ وتكەن ءجون. «ر ف ۆيتسە-پرەمەرى الەكساندر شوحين باسقارعان دەلەگاتسيا قازاقستانعا كەلدى. بىزگە ورىنداۋعا كەلمەيتىن تالاپتار قويا باستادى، دەپوزيتكە 700 ميلليون دوللاردى ورنالاستىرۋدى تالاپ ەتتى. بىزگە ءتىپتى ءتيىمدى ەمەس مىندەتتەر جۇكتەدى. ونى ءبىز قالاساق تا، ورىنداي الماس ەدىك»، - دەيدى تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى جىلدارىندا قازاقستاننىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولعان سەرگەي تەرەشەنكو «ك ت ك» تەلەارناسىنىڭ دەرەكتى فيلمىندە.
وسىدان سوڭ، فيلمدە پرەزيدەنتتىڭ اشىق اسپان استىندا حالىقپەن جۇزدەسكەن ساتتەگى سوزدەرى جازىپ الىنعان قىسقا بەينە ءۇزىندى كورسەتىلەدى.
«رەسەيلىكتەرمەن ايىرباس قۇرالى تۋراسىندا كەلىسسوزدەر جۇرۋدە، ۆاليۋتانى قاشان اۋىستىرامىز دەگەن تالقىلاۋلار وتكىزىلىپ جاتىر. جەكە ۇلتتىق اقشانى شىعارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلۋى ىقتيمال. ودان ۇرەيلەنەتىن ەشتەڭەسى جوق. بارلىق جەردەگىدەي ايىرباس باعامىن بەلگىلەيمىز، باسقا نە امالىمىز بار؟. قازاقستان بىرەۋگە تاۋەلدى بولىپ، جالاقىنى كەشىكتىرە المايدى عوي. رەسەيمەن كەلىسىم جاسايمىز، ۇرىس-كەرىستىڭ قاجەتى شامالى»، - دەيدى بەينەروليكتە ەلباسى.
دەرەكتى تۋىندىدا اڭگىمەلەنگەنىندەي، 1993-جىلدىڭ شىلدە ايىندا جاسالعان كەلىسىمدەرگە قاراماستان، رەسەي ۇكىمەتى كورشىلەرىن قۇلاقتاندىرماي، ءوز اقشاسىن - جاڭا كەسكىندەگى ءرۋبلدى اينالىمعا ەنگىزىپ جىبەردى. ءبىرىڭعاي قارجىلىق-ەكونوميكالىق كەڭىستىك رەسمي تۇردە جۇمىسىن توقتاتتى.
شىنىنا كەلگەندە، مۇنداي جاعدايعا قازاقستان دايىن بولاتىن. ومىردە جوق مەملەكەتتىڭ بانكنوتتارىن ۇزاق قولدانۋدى ەشكىم قالامادى. ۇلتتىق ۆاليۋتانى جاساقتاۋ تۋرالى قۇپيا كوميسسيانى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1992-جىلدىڭ كوكتەمىندە-اق قۇرىپ قويعان بولاتىن. 1993-جىلدىڭ كۇزىندە وسى باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ بارلىعى اياقتالدى. قازاقستاندا ول كەزدە ءوزىنىڭ بانكنوتا شىعاراتىن زاۋىتى بولماعان ەدى. بۇرىن بارلىق قاراجاتتاردى ورتالىقتاندىرىلعان جۇيە ارقىلى ماسكەۋدەن جەتكىزەتىن.
جاڭا ۇلتتىق اقشانى شىعارۋ جونىندەگى تاپسىرىستى رەسەيگە بەرۋگە بولمايدى. كەز كەلگەن قۇپيا اقپاراتتىڭ سىرتقا شىعىپ كەتۋى، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا الىپ كەلەر ەدى. قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ونسىز دا كەڭەس وداعىنىڭ بۇرىنعى مەملەكەتتەرىنەن اعىلىپ جاتقان ءرۋبلدىڭ اعىنىن ۇلكەن قيىندىقپەن ۇستاپ تۇرعان بولاتىن. جاڭا بانكنوتتاردى باسىپ شىعارۋ جۇمىسى انگلياداعى حايۋيكان قالاشىعىندا، 300 جىلدىق تاريحى بار باسپاحانا - «حارريسون جانە ونىڭ ۇلدارى» اتتى كومپانياعا جۇكتەلدى.
كەڭەس وداعى ۋاقىتىندا مەڭدىباي الين بالالار كىتاپتارىنىڭ سۋرەتشىسى بولىپ قىزمەت ەتتى. ءبىراق ول العاشقى ۇلتتىق اقشانىڭ ديزاينىن جاساعان قۇپيا توپتىڭ باسشىسى بولعان كەزدە ۇلكەن تانىمالدىلىققا يە بولدى. سۋرەتشىلەردى الماتى ساناتوريالارىنىڭ بىرىندە قاماپ قويدى. سول جەردە، كۇزەتتىڭ قورعاۋىندا، تاۋەلسىز ەلدىڭ العاشقى تاۋەلسىز بانكنوتتارىنىڭ العاشقى ەسكيزدارى پايدا بولدى.
سول سىزبالارمەن سۋرەتشىلەر سوناۋ انگلياعا اتتاندى. «سول كەزدە مەنىڭ العاش اعىلشىندىقتاردى كورگەن ءساتىم ەدى. 90-جىلدارى الماتى قاراڭعى، سۇر بولاتىن. لاينەر حيتروۋ اۋەجايىنا وتىرار كەزدە تەرەزەدەن كورگەنىم مەنى تاڭ قالدىردى. وندا جارىق شامدارىنان تەڭىز كورگەندەي بولدىم»، - دەيدى الين تەلەارناعا بەرگەن سۇحباتىندا.
دايىن اقشالار قازاقستانعا اسا قۇپيا جاعدايدا، ي ل-76 جۇك ۇشاقتارىمەن ونەركاسىپتىك قۇرال- جابدىقتار رەتىندە جەتكىزىلىپ وتىردى. لوندوننان قازاقستانعا 4 ۇشاق 18 رەيس جاسادى. قاراجاتتىڭ ايماقتارعا جەتكىزىلۋىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن جوعارى لاۋازىمدى پوليتسەيلەر قاداعالاپ وتىردى.
1993-جىلدىڭ 12- قاراشاسىندا مەملەكەتتىك تەلەارنالار ەفيرىندە ەل پرەزيدەنتىنىڭ كوپتەن كۇتكەن ۇندەۋى جاريا ەتىلدى. جاڭا بانكنوتتاردى ەلگە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كورسەتتى. ول كەزدەگى تەڭگەنىڭ ەڭ ءىرى نومينالى ابىلايحان بەينەلەنگەن 100 تەڭگەلىك كۋپيۋرا بولاتىن. سول تۇستا اقشانى كەڭەس وداعىنىڭ 500 رۋبلىنە 1 تەڭگە دەڭگەيىندە اۋىستىرۋ كوزدەلگەن ەدى.
ۆاليۋتا الماستىرۋ كەزىندە ونسىز دا قاڭىراپ تۇرعان دۇكەن سورەلەرى ءتىپتى بوس قالدى. ءسۇت پەن نانعا ۇزىن-سونار كەزەك پايدا بولدى، دەپ ەسكە الادى دەرەكتى فيلمدە.
«تەڭگەنى العاش ەنگىزگەندە وتە قيىن ماتەماتيكالىق-اريفمەتيكالىق پروبلەما بولدى. اقشانى قالاي اينالىمعا ەنگىزەمىز، كۋپيۋرالار قانداي بولۋى كەرەك، الەمدىك ۆاليۋتالارعا شاققانداعى باعامى قانداي بولۋى ءتيىس، قالاي ۇلەستىرۋ كەرەك، قازاقستاندا ەشقاشان بولماعان قارجى جۇيەسىن قالاي قۇرامىز!؟ حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنان مامانداردى، رەسەيدەگى تاجىريبەلى ازاماتتاردى شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدىق. تەڭگەنى اينالىمعا ەنگىزۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانكتە كەمىندە 500 ميلليون رەزەرۆ بولۋى كەرەك. بىزدە ول بولعان جوق. ءبىز ول ۋاقىتتاردا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنان قارىزعا الدىق. ءومىر ماجبۇرلىككە يتەرەمەلەدى. كەيىن ول اقشانى ۇلكەن قيىنشىلىقپەن ۋاقىتىنان بۇرىن قايتارىپ بەردىك»، - دەدى ەلباسى فيلمگە بەرگەن سۇحباتىندا.
وسىلايشا، تاۋەلسىز قارجى جۇيەسى ءتۇزىلدى، تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى قۇر قاعازداعى دەكلاراتسيا بولۋدان قالدى. دەگەنمەن ول الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشتى دەگەن ءسوز ەمەس. كەرىسىنشە، ينفلياتسيانىڭ كەسىرىنەن قيىندىقتار ەسەلەي بەردى. تەڭگەنىڭ ەنگىزىلگەن ءبىرىنشى جىلىندا ينفلياتسيا 1158 پايىز بولدى.
«قازىر ءبىز قيىن كەزەڭدەردى باستان كەشۋدەمىز. ءوندىرىس كولەمى قۇلاۋىن جالعاستىرۋدا. ينفلياتسيا قىسۋدا. حالىق كىرىسى باعا وسىمىنەن قالىپ بارادى. قايعىعا سالىنا بەرسەك، قولدى سۇلىق قويساق، بىزگە سىرتتان كەلىپ، ەشكىم كومەكتەسپەيدى. وسىنى ءبىز بارلىعىمىز ءتۇسىنۋىمىز كەرەك»، - دەيدى ەلباسى سول ءبىر قيىن كەزدەردە تەلەارنالاردان سويلەگەن سوزدەرىندە. ن. نازاربايەۆ 90-جىلدارى اقشاسىز قالعان ەلگە قاراجات تارتۋ ءۇشىن حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىمەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلگەندىگىن اتاپ ءوتتى.
«ءبىرىنشى كەزدەرى ءبىز حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىمەن جۇمىس ىستەدىك، ولار بىزگە قارجى بەرىپ وتىردى. بىزدە ول كەزدە ەشتەڭە جوق ەدى عوي. بىزدە زەينەتاقى، جالاقى تولەۋگە، تۇرمىسى تومەندەردى قولداۋعا قاجەتتى اقشا جوق بولاتىن. ءبىز ۆاليۋتا قورىنان قارىز الىپ وتىردىق. قور ءاردايىم قاراجاتىن بەرەردە بىزدەن مىندەتتەمە الاتىن: شىعىنداردى ازايتۋدى، سالىق جۇيەسىن جونگە كەلتىرۋدى، زەينەتاقىنى، جالاقىنى قىسقارتۋدى تالاپ ەتەتىن. ىستەمەسەڭ، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى اقشا بەرمەيدى. وزىڭە، حالىققا ۇناماسا دا، ىستەۋگە تۋرا كەلدى»، - دەپ ەسكە الادى پرەزيدەنت.