توقتار اۋباكىروۆ: مەن ۇشپاسام دا قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الاتىن ەدى - فوتو
ول عارىشقا ۇشقاندا دا قۋانباعان قازاق جوق. «قازاقتان دا ءبىر عارىشكەر تۋدى-اۋ!» دەگەن ماقتانىش كەرنەگەن جۇرەكتەر ونىڭ عارىش-ساپارىن اڭىزعا اينالدىردى.
ءتىپتى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەردىڭ جەرگە ورالۋى مەن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىن كوسموستىق بايلانىسقا بالايتىندار دا جوق ەمەس. ال ول بولسا 1986-جىلى جەلتوقساندا جانىن قيعان، جاسىن توككەن، جاستىعىن بەرگەن، قاجىر-قايراتىن جۇمساعان ۇل-قىزدارىمىزدى، تاۋەلسىزدىك جولىندا تاپتالعان نامىستار مەن توگىلگەن اردى ۇمىتۋعا بولمايدى دەيدى.
1990-جىلداردان دا بۇرىنىراق قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الماي تۇرىپ تا ۇلكەن ۇمىتتە بولدى. ول - قازاقتان دا عارىشكەر شىعاتىن بولدى-اۋ دەگەن ءۇمىت ەدى.
سول ءۇمىتتى اقتاۋ ءۇشىن ۇلكەن باستىقتار، جوعارىدا، اق ۇيدە وتىرعاندار بۇيىرىق بەرىپتى، قونايەۆتان باستاپ. ءتىپتى سول كەزدە ءبىزدىڭ ۇلتتىق عىلىم اكەدەمياسى كولەمدى باعدارلاما دا جاساعان ەكەن. «قازاقستان عارىشى» دەپ اتالعان ەدى. الايدا قازاقتان عارىشكەر شىعۋ، قازاق ۇلتىنىڭ ءۇمىتىن اقتاۋ ديماش احمەت ۇلىنىڭ تۇسىنىدا مۇمكىن بولمادى. ەشكىم قازاقستان اتىنان عارىشقا ساپار جاساي المادى.
ءوز ىسىنە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ ونى ۇلت الدىنداعى ابىرويىنان دا باس تارتۋعا ماجبۇرلەدى. ميكويان ديزاين بيۋروسىنداعى جۇمىسىنا دەگەن ادالدىعى ونى ۇلتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن، ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ ارمانىن ورىنداۋعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتۋعا سەبەپ بولدى.
«ءدال سولاي بولدى. ءوزىم ويلاعان دارەجەمە جەتتىم، سودان كەيىن تاعى دا ۇسىنىس بولدى. ۇسىنىس بولعاندا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنان بولدى. ول كەزدە ول ءبىرىنشى حاتشى ەدى. مەنى شاقىرىپ ايتتى: «ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن كوپتەگەن عارىشكەرلەر ۇشىپ جاتىر، ءبىراق ءالى قازاق ۇلتىنان عارىشكەر شىققان جوق» - دەدى.
مەن ول كەزدە ءوزىم مەجەلەگەن دارەجەگە جەتكەن ەدىم. تاجىريبەم دە مول بولدى. ناعىز امبەباپ سىناقشى-ۇشقىش دارەجەسىنە جەتتىم. وكىنىشكە قاراي، ول كەزدە مەنىڭ ارىپتەستەرىمنىڭ ءبىرى ومىردەن ءوتىپ كەتتى، ءبىرى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ۇشۋعا جارامسىز بولدى. سول كەزدەگى ەڭ اۋىر جۇمىستاردى اتقاراتىن ەكى-اق ادام قالدىق. سوڭعى ۇلگىدە جاساقتالعان ميگ-29, ميگ-31 ۇشاقتارىن باسقاراتىن ادام جوق. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ سوندىقتان دا مەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۇسىنىسىنان تاعى دا باس تارتتىم» - دەيدى حالىق قاھارمانى.
وزىمەن اقىلداسپاي-اق قازاق اتىنان عارىشقا ۇشادى دەپ جاريالاپ جىبەرگەن ەلباسىنا دەگەن وكپەسى قارا قازانداي بولعان باتىر ۇلدىڭ پرەزيدەنتكە اشۋلاناتىن دا ءجونى بار.
«اشۋىم قاتتى ەدى. الايدا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ كۇلكىسى دە، سويلەگەن سوزدەرى دە وتە قاتتى اسەر ەتەدى. اشۋلانىپ باراسىڭ، كۇلىپ قايتاسىڭ. باسقالارعا قانداي ەكەنىن قايدام، ءوز باسىم قانشا اشۋلانىپ، رەنجىپ بارسام دا، ءبىر-ەكى اۋىز سوزدەن كەيىن ءجىبىپ قالامىن. اشۋىم تارقاپ كەتەدى» - دەيدى اڭعال مىنەز باتىر اعامىز.
ءوزىنىڭ ۇلتى ءۇشىن، حالقىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن، ءوزى ايتقانداي، «تاپتالعان قازاق رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن» دەر شاعىندا كەرەك بولىپ تۇرعان وسى عارىش ساپارىن نەگە كەشىكتىرە بەرگەنىن توقتار اۋباكىروۆ ءوزى ايتىپ بەردى.
«ونىڭ سەبەبى مىناداي. مەن ءار ءىسىمدى جول ورتادا تاستاپ كەتپەيتىن اداممىن. جاڭا دا ايتىپ جاتىرمىن، تاعى ايتايىن، مەن ءوزىم كاسىبي تۇرعىدا قانشا بيىككە شىقسام دا، ءوزىمدى ءالى دە سىناقشى-ۇشقىش رەتىندە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدىم دەپ ەسەپتەمەدىم. وزىمە كوڭىلىم تولمادى. ءارى قانشاما سىناقتان ءوتىپ، قانشالىقتى قيىندىقپەن ميكويان ديزاين بيۋروسىنا كىرگەنىمدى جاقسى بىلەمىن. سونى بىلە تۇرا ولاردى مەنسىنبەگەندەي، وسى ماماندىقتى يگەرە الماعان ادام سەكىلدى بولمايىن دەپ سىناقشى-ۇشقىش تاجىريبەسىن ودان ارى شىڭداي تۇسكىم كەلدى. ەڭ جوعارعى شىڭىنا شىققىم كەلدى. ەڭ ۇزدىك سىناقشى-ۇشقىش اتانۋعا تىرىستىم. سونداي ماقسات قويدىم الدىما. بۇل ويىمدى قونايەۆقا دا، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنا دا ايتقان ەدىم. الايدا 1991-جىلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الاردىڭ الدىندا جوعارعى كەڭەس تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى العىشارتتارىن جاساپ، دەكلاراتسيا قابىلداپ جاتقان كەزدە قازاق جەرىندە جاسالعان عارىشتىق قۇرىلىمدار، ساۋىت-سايمانداردىڭ بارلىعى دا وسىندا قالادى دەگەن شەشىم دە شىققان بولاتىن. ءدال وسى كەزدە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «توقتار عارىشقا ۇشۋعا دايىن» دەپ جاريالاپ جىبەردى»، - دەپ اڭگىمەسىن جالعاستىردى قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى.
پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىنان شىققان بولاشاق عارىشكەر ءۇشىن ماسكەۋگە جەتۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولاتىن. دەگەنمەن، ەل ءۇشىن، قازاق ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەدە ونىڭ جولىنا ەشكىم دە كولدەنەڭ تۇرا العان جوق.
«ول كەزدە نۇرتاي ءابىحاي ۇلى پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسى ەدى. شىققان سوڭ مەن ول كىسىگە ايتتىم: «نۇرەكە، جاعداي وسىلاي. سامولەت ۇشىپ كەتەدى، مەن ۇلگەرمەيمىن. قالاي بولار ەكەن» - دەپ. ول كىسى «جارايدى، وتباسىڭدى الىپ، جينال دا، اۋەجايعا بار. سەنى سول جەردە ۇشاق كۇتەتىن بولادى»، - دەدى.
ايتقانىنداي، مەنى كۇتىپ تۇر ەكەن. ماسكەۋگە جەتتىك. سول جەردە ت ا س س اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ عيماراتىندا جينالىس ءوتتى. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى بار، كەڭەس ۇكىمەتى، ب ا ق ءمينيسترى بار، اقپارات قۇرالدارى ءبار -ءبارى كەلىپتى. سول جەردە مەنى قازاق ۇلتىنان شىققان العاشقى عارىشقا ۇشۋشى ۇمىتكەر رەتىندە تانىستىردى.
سول ساتتەن باستاپ مەن عارىشقا ۇشۋعا دايىندىقتى باستاپ كەتتىم. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ارنايى كوميسسيانىڭ تەكسەرۋلەرى باستالدى. ارنايى عارىشكەرلەردىڭ دەنساۋلىعىن باقىلايتىن گوسپيتالگە جاتتىم. ءبىر ايلىق دايىندىقتان كەيىن گوسپيتالدەن قولىما «عارىشقا ۇشۋعا دايىن» دەگەن انىقتامانى الىپ شىقتىم. سودان 2- ءساۋىر كۇنى بايقوڭىرعا - جۇلدىزدى قالاشىققا كەلدىم. وسى كۇننەن باستاپ مەنىڭ شىنايى عارىشكەر رەتىندەگى دايىندىعىم باستالدى»، - دەپ ەسكە الادى سول ءبىر جىلدارداعى قورقىنىشىنان قوبالجۋى باسىم كۇندەردى.
«مەنىڭ ەڭ ۇلكەن كوڭىل اۋدارعان ماسەلەم وسى بولدى. سوعان قاراپ وتىرىپ مەن ءوزىمدى تەكتەن-تەككە ۇشىپ بارىپ كەلدىم دەپ ەسەپتەمەيمىن» دەگەن عارىشكەر قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى ۇشقان عارىش-ساپارىن كىمدەر قارجىلاندىرعانىن دا جاسىرمادى.
«ول كەزدە ءالى دە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا ەدىك. مەن كەڭەس ۇكىمەتى اتىنان ۇشتىم. سوندىقتان قارجى دا كەڭەس ۇكىمەتىنىكى بولدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان كەيىن دە ءبىزدىڭ ەلدە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اقشاسى اينالىمدا بولدى عوي. رەسەي ءوز اقشاسىن وندىرە باستاعان تۇستا قازاقستانعا ۆاگون-ۆاگون اقشا كەلدى. قايدا جۇمساۋدى بىلمەگەن ەدىك. ول ءجاي عانا قاعاز ەدى. مەنىڭ ۇشىپ بارىپ كەلۋىم دە، باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىز دا سول ۆاگون-ۆاگون قاعازدىڭ ارقاسى ەدى. قازاقستان ءبىر تيىن دا شىعارعان جوق. تالعات ۇشقان كەزدە ءبىز ءوز اقشامىزدى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ اقشاسىن جۇمساعان ەدىك»، - دەيدى عارىشكەر.
بايقوڭىردى قازاقستاننىڭ ءوز قاراماعىندا قالدىرۋ ءۇشىن توقتار اۋباكىروۆ ءبىر ادامداي تەر توككەن. الايدا، بەلگىلى سەبەپتەرمەن، اسىرەسە، باستىسى، قايتا قۇرۋ زامانىنا تاپ كەلىپ، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قىسپاعىنان شىعا الماي جاتقان قازاقستان بيلىگى بايقوڭىردى جالعا بەرۋدى ۇيعارعان ەدى.
«بۇل جايلى مەن 1992-جىلدان باستاپ ايتىپ كەلەمىن. «ءبىز حالىقارالىق ۇلكەن ءبىر كوسموپورت جاسايىق، ونىڭ قۇرامىنا بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك عارىش اگەنتتىكتەرىن كىرگىزەيىك» دەگەن ۇسىنىستى كوپ ايتتىم. سىرت ەلدەر ءۇشىن ءبىز - قازاقستان قوناقجاي مەملەكەتپىز. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، قازاقستان حالقىنىڭ اراسىندا 130 دان استام ۇلت بار. بارلىعى دا قۇشاعىمىزعا سيىپ وتىر. سول سەكىلدى، الەمدە عارىش سالاسىمەن اينالىساتىن ەلدەردى دە كوسموپورتتىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋگە مۇمكىندىگىمىز بار ەدى. ودان بىزگە پايدادان باسقا زيانى جوق بولاتىن. ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ، ۇرپاعىمىزدىڭ وسى سالانى جەتىك مەنگەرۋلەرىنە مۇمكىندىك بولاتىن ەدى. ەڭ سوڭعى تەحنولوگيالاردى مەڭگەرىپ، جاڭا ءبىلىم، جاڭا جەتىستىكتەرگە جەتەر ەدىك. الايدا مەنىڭ وسى بايقوڭىردى ءوز مەنشىگىمىز رەتىندە پايدالانۋعا جاساعان جوسپارىم قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن قولداۋ تاپپاي قالدى.
ءبىر جاعىنان ساياساتتىڭ دا سالقىنى ءتيدى. وسى ءوز عارىش كەڭىستىگىمىزدى پايدالانا الماي، وزگەگە جالعا بەرۋگە مەن كەلىسپەي، كەتىپ قالعان ەدىم. سول كەزدە بىزگە بايقوڭىردى ءوزىمىز يگەرۋگە مول مۇمكىندىگىمىز بولعان ەدى. قازىرگى تاڭدا دا بايقوڭىردىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، رەسەي ءۇش بىردەي عارىش الاڭىن سالىپ الدى. ءبىرى - پريسەلسكي، ءبىرى - قيىرشىعىستا، ال ءۇشىنشىسى - جاريالانبايتىن، اسكەري سىناق وتكىزەتىن اسكەري-كوسمودروم. جانە ولار الداعى 30 جىلعا دەيىن تەك رەسەيلىك زىمىرانداردى عانا ۇشىرامىز دەپ جازىپ جاتىر»، - دەيدى توقتار وڭعارباي ۇلى.
وسى ورايدا توقتار وڭعارباي ۇلىنىڭ عارىشقا ۇشۋىمەن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىن بايلانىستىرىپ، ىرىم ەتەتىندەر جايلى سۇراعان ەدىك، عارىشكەر اعامىز بۇل تاريحي سايكەستىك قانا دەگەندى ايتتى.
«مەن كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ سوڭعى 72- عارىشكەرىمىن. مەن جەرگە قوندىم، مەنەن كەيىن 16 مەملەكەتتىڭ ەڭ سوڭىندا قالعان قازاقستان دا ءوز تاۋەلسىزدىگىن الدى. ارينە، بۇل - تاريحي ءسات جانە ءبىر-بىرىمەن وتە سايكەس كەلگەن ءسات. بۇعان دەيىن قالعان 14 مەملەكەت ءوز-ءوز جايلارىنا كەتىپ، قۇرامدا رەسەي مەن قازاقستان عانا قالعان بولاتىن. مەن ۇشپاسام دا قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الاتىن ەدى.
سەبەبى مەن ۇشۋعا دايىندالىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە قازاقستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العىشارتتارىن دايىنداپ قويعان. مەن 2- قازان كۇنى ۇشسام، قازاق ەلى 29- تامىزدا كونستيتۋتسيانى قابىلداپ، جوعارعى كەڭەستىڭ شەشىمى شىعىپ قويعان بولاتىن»، - دەيدى كەڭەس وداعىنىڭ ەكى رەتكى باتىرى.
الەمدىك عارىش ساپارى تۋرالى ءسوز بولعاندا، اسىرەسە، شەتەلدىك قالتالىلار عارىشقا اقشاسىن تولەپ، تۋريست رەتىندە بارىپ كەلەتىنى ويعا ورالادى. ال سونداي كولەمدەگى اقشانى ءبىز بالەنباي جىل وقىپ، سوعان جۇمسايمىز. وسىندايدا «سول اقشانى تۋرا تولەپ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى دا ۇشىپ كەلۋىنە بولماس پا ەدى؟» دەگەن سۇراق كوكەيگە كەلەدى ەكەن.
«جوق. مەن وعان كەلىسە المايمىن. نەگە دەسەڭىزدەر، عارىشقا ۇشۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق بولۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ ماقساتى - عارىشكەردىڭ سانىن كوبەيتۋ ەمەس. قازاقستاننىڭ ماقساتى - عارىش ارقىلى پايدا تابۋ. پايدا دەگەنگە ويلاماڭىزدار، عارىشتا اقشا ءوندىرىپ جاتىر ەكەن دەپ. عارىش ارقىلى ءبىلىم جيناۋ، عىلىمدى مەڭگەرۋ، وزىمىزدە بولماسا عارىش سالاسىنىڭ عىلىم-ءبىلىمىن وزگەلەردەن وزىمىزگە الىپ كەلۋ. تاعى قايتالاپ ايتامىن، عارىشقا ۇشۋ ءۇشىن ۇلكەن، جان-جاقتى باعدارلاما جاساۋ كەرەك. ول عىلىمي باعدارلاما بولعانى دۇرىس. ولاي بولاتىن بولسا، كوپتەگەن ازاماتتار سونىمەن شۇعىلدانادى. عارىشقا ۇشۋدى موداعا اينالدىرا المايسىڭ. ول قازاق ءۇشىن وتە كۇردەلى ماسەلە. ال وسى عارىش سالاسىندا ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا قازاق ازاماتى ءجۇر. سولار مىنا ۇلان بايتاق دالانى مەكەندەگەن قازاق ورتاسىنان شىعىپ، ەۋروپانى مويىنداتار بولسا، بۇل قازاققا ابىروي بولماي ما؟! قايدا شاشىلماي جاتقان اقشا...»، - دەگەن عارىشكەر قازىرگى قوعامنىڭ جەمقورلىققا باعىت الىپ بارا جاتقاندىعىن ايتتى.
قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەرىمىزدەن سۇحبات بارىسىندا تاۋەلسىز ەلدىڭ كەلەسى عارىشكەرى قاشان ۇشاتىندىعى تۋرالى سىر سۋىرتپاقتاعان ەدىك...
«ونىڭ ۋاقىتىن ناقتى ايتا قويۋ قيىن. اياق استىنان ايدىن دا ۇشىپ كەلدى. بۇعان دەيىن دە قازاقتى جەرگە قاراتپايتىن ۇلدار دۇنيەگە كەلگەن، ءالى دە ومىرگە كەلەدى دەپ ويلايمىن عارىشتى باعىندىراتىن قازاق. ءبىراق قازىرگى كەزدە ەشكىمدى دايىنداپ جاتقان جوقپىز. ازىرگە ەشكىمدى تاپ باسىپ اتاي المايمىن. ءبىر ازاماتىمىز رەسەيدە وقىپ جاتىر. مۇحتار ايماحانوۆ دەگەن. سول جىگىتكە كومەكتەسۋىمىز كەرەك ەدى، ءبىراق «ويباي، رەسەي ازاماتتىعىن الىپ كەتتى، اناۋ بولدى، مىناۋ بولدى» دەپ كوڭىل بولمەدىك. مەنىڭ ويىمشا، ول قاي مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولسا دا، قانى دا، جانى دا، ۇلتى دا قازاق قوي. ونى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك ەدى. مەن دە كەڭەس وداعىنىڭ اتىنان ۇشتىم، ءبىراق قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر رەتىندە تانىلدىم. مەنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ عارىشكەرى ەكەنىمدى ەل ۇمىتىپ تا كەتتى. مەن قازاقستاننىڭ، قازاقتىڭ عارىشكەرىمىن. سوندىقتان مۇحتاردىڭ جولىنا بوگەت بولعاننان گورى، ۇشامىن دەسە، تابانىنا يىعىمىزدى تىرەۋىمىز كەرەك ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ وسى ماسەلەگە كەلگەندە ايتەۋىر بىردەڭەسى جەتپەي قالدى»، - دەيدى توقتار اۋباكىروۆ.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
قىر بالاسى
Baq.kz