تالعات ماماشەۆ: كوشى-قون ماسەلەسىن قايتا جانداندىرا باستايمىز
بۇل زاڭدار شەتەلدە جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا جاڭا سەرپىن بەردى. وسىعان وراي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشى-قون جانە دەموگرافيا جونىندەگى اگەنتىگى، سونداي-اق دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى سەكىلدى مەكەمەلەر قۇرىلدى.
اتامەكەنگە ورالعان باۋىرلارىمىزعا جىل سايىن كۆوتا بەلگىلەنىپ، بەلگىلى ءبىر ايماقتارعا قونىستانۋى ءۇشىن مەملەكەت پەن جەرگىلىكتى قازىنادان قارجى ءبولىندى. ءسويتىپ، دۇنيەجۇزىندە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا جاعداي جاسالدى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي ءبىز دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆكە جولىعىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.
- «ارقا تىنىش بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟» دەمەكشى، 1931-1933 زۇلمات جىلدارى ءبىر ميلليوننان استام قازاق تۋعان جەرىن تاستاپ، وزگە ەلدەرگە اۋىپ كەتكەن ەكەن. تاۋەلسىزدىك العالى 25 جىل ۋاقىت ءوتتى. وسى جىلدار ىشىندە قانشا قانداستارىمىز ەلگە ورالدى؟
- ءالى ەسىمدە، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا ەكى اپتا وتەر-وتپەس ۋاقىتتا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاق راديوسى ارقىلى شەتەل قازاقتارىنا ارناپ ءسوز سويلەدى. بۇل ءسوزى 1992-جىلى 2 قاڭتاردا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كوردى. ءسويتىپ، دۇنيەجۇزىندە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قانداس باۋىرلارىمىزدى اتامەكەنگە ورالۋعا شاقىردى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ءسوزى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە جۇرگەن قازاقتاردى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ۇلى كوشتىڭ اتاجۇرتقا قاراي بەت بۇرۋىنا سەرپىن بەردى. قازاق ەلى ولاردى قۇشاق جايا قارسى الدى. ۇكىمەت قولدان كەلگەن كومەگىن ايانىپ قالعان جوق. ءۇي-جاي، جەر-مال بەردى، قارجىمەن قاراستى، جۇمىسقا ورنالاستىردى، قىسقاسى بارىمەن ءبولىستى.
بۇل ۇلى كوش تۋرالى ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى: «الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باۋىرلارىمىزدى اتاجۇرتقا ورالتۋ باعىتىندا كوپتەن ويىمدا جۇرگەن ارمانىمدى ورىنداعان ءساتىمدى مەنىڭ ءوز ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى كەزەڭىم دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل ءبىر جۇرەكجاردى قۋانىش، سەزىمگە تولى سالتانات، ازاماتتىق پارىزدىڭ سالماعىن سەزىنۋدىڭ شىنايى كورىنىسى بولدى» دەيدى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» اتتى ەڭبەگىندە.
مىنە، ەل تاۋەلسىزدىك العالى 25 جىل ۋاقىت ءوتىپتى. وسى شيرەك عاسىر ىشىندە شەتەلدەردەن 267944 وتباسى، 972719 ادام، ياعني ءبىر ميلليوننان استام قازاق كوشىپ كەلدى. ولار قازىر ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسىپ كەلەدى.
- ەلباسى باستاماسىمەن بولعان ۇلى كوش سوڭعى جىلدارى سايابىرسىپ قالعان سياقتى. ونىڭ سەبەپ-سالدارى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ۇلى كوشتىڭ قارقىنى ءسال باسەڭدەپ قالعانى راس. ءبىراق وعان قاراپ كوش توقتادى دەۋگە بولمايدى. ول ءالى ءوز جالعاسىن تابادى. 2015-جىلدىڭ قاراشا ايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى-قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنا قول قويدى.
وسى زاڭ شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا جول اشتى، كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر جاسالدى. جوعارىداعى زاڭعا سايكەس، ق ر ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن ورالمانداردىڭ قونىستانۋ وڭىرلەرى ايقىندالىپ، كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى بەلگىلەندى.
جەتى ايماققا ورالماندار مەن ىشكى كوشىپ كەلۋشىلەرگە كۆوتا بەرىلدى. بۇگىنگى تاڭدا شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا، باتىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار وبلىستارى كوشىپ كەلۋشىلەردى «جۇمىسپەن قامتۋ -2020، جول كارتاسى» باعدارلاماسى اياسىندا قابىلداۋدا. ماسەلەن، بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا 6840 وتباسى، ياعني 114944 قانداس باۋىرلارىمىز ەلگە كوشىپ كەلگەن.
بۇلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا ورنالاسقان. ولار - وزبەكستاننان، موڭعوليادان، قىتايدان جانە ت. ب. ت م د مەملەكەتتەرىنەن كەلۋشىلەر.
ەندى جوعارىداعى ساۋالىڭىزعا ناقتى جاۋاپ بەرەر بولسام، 1991-1993-جىلدارى باسپانا جانە جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەلەرى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلدى. سونداي-اق 1993- 2011-جىلدار ارالىعىندا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن كۆوتا بەلگىلەنىپ، قارجىلاي كومەك كورسەتىلدى. 2012-2015-جىلدارى كوشى-قون كۆوتاسى بەرىلگەن جوق. وسىعان وراي 2015-جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگى تاراپىنان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋ ناۋقاندىق ءىس-شارا ەمەس، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مەرەيلى دە مارتەبەلى كورىنىسى بولىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتان، الەمدىك وركەنيەتتەن ءوز باعالارىن الدى. الەمدە ءوز قانداستارىن اتاجۇرتقا جيناپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدان ارنايى باعدارلامالار قابىلداعان، كەلگەندەردىڭ جاڭا ورتادا جاتسىنباي، بىردەن ءسىڭىپ، جايلى عۇمىر كەشىپ كەتۋىنە بارلىق جاعدايلارىن جاساپ جاتقان دۇنيەجۇزىندەگى ءۇش ەلدىڭ ءبىرى - قازاقستان. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، گەرمانيا مەن يزرايل مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزى بىزگە قىزىعا قارايدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
- قونىس اۋدارۋشىلار ايماقتارعا قالاي ءبولىندى؟ ولاردىڭ تاڭداۋ مۇمكىندىگى بولدى ما؟
- ارينە، بار. بۇرىنعىداي ەمەس، كوشىپ كەلۋشىلەر قارجىلاي تولەمدەرىن كورسەتپەي-اق، ءوزى قالاعان كەز كەلگەن وڭىرلەرگە قونىستانىپ، 2-3 ايدىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الۋعا مۇمكىندىكتەرى بار. سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما ىشكى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان قويىلىپ وتىر.
- «ورالماندار مەن قونىس اۋدارۋشىلاردى قابىلداۋدىڭ 2016-جىلعا ارنالعان وڭىرلىك كۆوتاسىن بەكىتۋ تۋرالى» قاۋلىعا سايكەس 1259 وتباسىن جۇمىس كۇشى جەتپەيتىن ايماقتارعا كوشىرۋ تۋرالى جوسپار جاسالعان ەدى. سونىڭ ناتيجەسى قانداي؟
- ىشكى جانە سىرتقى كوشتىڭ باعىتىن جۇمىس كۇشى جەتپەي جاتقان ايماقتارعا بۇرعان دۇرىس. ءدال قازىر سولتۇستىك ايماقتارعا قونىس اۋدارعاندارعا تولىق جاعداي جاسالادى. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعى، پاتەر، كۆوتا، ماماندىعى بويىنشا قىزمەت بەرىلەدى. ەگەر ءتيىستى ماماندىعى بولماسا، ۇكىمەت ەسەبىنەن وقىپ، قوسىمشا ماماندىق الۋعا مۇمكىندىگى بار.
ايتپاقشى، سول جەردە بەس جىل بويى تۇراتىن بولسا، وندا باسپانانى جەكەشەلەندىرىپ الۋىنا ابدەن بولادى. مۇنداعى نەگىزگى ماقسات - سول ايماقتاردا قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋ. ەڭ العاش تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ەلىمىزدە قازاقتىڭ سانى 40 پايىزدان اسپايتىن. قازىر 67 پايىزعا جەتىپ قالدىق. الداعى 4-5 جىلدا 500-600 مىڭ قانداستارىمىزدى ەلگە تارتساق، وندا قازاقتىڭ سانى 75 پايىزدان اسار ەدى. سوندا مۇرتىمىزدى بالتا شاپپايتىنى انىق. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار.
سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ ون شاقتى جوعارى وقۋ ورىندارىندا دايىندىق بولىمدەرى اشىلىپ، وندا جىل سايىن 1500 تالاپكەر تەگىن وقىتىلادى ەكەن. بۇل جاقسى. ەلىمىزدە جىل سايىن 6000 عا جۋىق جاستار جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسە الماي قالادى ەكەن. وعان اسكەرگە بارا الماي قالعان جاستاردى قوسىڭىز. ولاردىڭ ءبارىن جوعارى وقۋ ورنىنا سۇيرەي بەرمەي، بەلگىلى ءبىر ماماندىققا باۋليتىن دايىندىق كۋرستارى مەن كوللەدجدەردى سولتۇستىك ايماقتاردان كوپتەپ اشىپ، سول جاققا بارۋعا ىقپال ەتكەنىمىز ابزال. ءسويتىپ، وقۋ بىتىرگەن سوڭ جۇمىس، باسپانا بەرىپ، سوندا قالدىرساق، ۇلت ءۇشىن ۇتارىمىز كوپ بولار ەدى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: ءبىز ەلگە ەل، باسقا باس قوسىپ، قازاقستان حالقىنىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ ارقىلى ۇلتتىق-دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ەڭ ماڭىزدى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەمىز. حالىق سانىن ءوسىرۋدىڭ تاريحي جولىن قالىپتاستىرۋ تۇرعىسىندا ءبىز جاساعان قادامنىڭ جەمىسى دە، جەڭىسى دە كورىنە باستادى. بۇل - جالعاسا بەرەر جارقىن جول. وسىناۋ جىلداردا ەلىمىزگە 1 ميلليونعا جۋىق باۋىرىمىز ورالدى. قازاق ەلىنىڭ شاڭىراعى بيىكتەپ، كەرەگەسى كەڭەيە ءتۇستى. كوش ءالى دە توقتاعان جوق. توقتامايدى دا.
- دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قاي جىلى قۇرىلدى؟ ونىڭ قۇرىلۋداعى ماقساتى نە؟
- 1992-جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ پارمەنىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. ونىڭ ماقساتى - شەتەلدەگى قازاقتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ، ولارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋ، كوشى-قون ماسەلەسى تۋىنداسا، جاردەم بەرۋ، سول تۇرىپ جاتقان ەلدەردە وزدەرىن ەركىن سەزىنۋ ءۇشىن قولدان كەلگەنىنشە كومەكتەسۋ. قاۋىمداستىق ءتوراعاسى - مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. مەن ءتوراعانىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىمىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتوراعانىڭ تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداپ كەلەمىز. قاۋىمداستىق قۇرىلعان 1992-جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ I قۇرىلتايى ءوتتى. امانشىلىق بولسا، وسى قاۋىمداستىقتىڭ قۇرىلعانىنا دا، قۇرىلتايدىڭ وتكەنىنە دە 25 جىل تولادى. وسى جىلدار ىشىندە كوپتەگەن تاجىريبە جينادىق. دەسەك تە، ۇيرەنەرىمىز دە، ۇيرەتەرىمىز دە كوپ.
- كەلەسى جىلى اتقارار قانداي جوبا-جوسپارلارىڭىز بار؟
- العا قويعان ماقسات-مۇراتتارىمىز كوپ. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى - ەكسپو اياسىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىن وتكىزۋ. دايىندىق جۇمىستارى باستالىپ تا كەتتى. نەگىزگى ماقساتىمىز - سىرتتاعى اعايىندارعا الەمدىك ءمان-ماڭىزى زور كورمەنى كورسەتۋ، ەلىمىزدىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىن مەيلىنشە دارىپتەۋ. وزگە ەلدەن كەلەتىن قوناقتار قىرۋار اقشا تولەيتىن بولسا، قۇرىلتايعا قاتىساتىن قانداستارىمىزدىڭ بارلىق شىعىنىن ءبىز كوتەرەتىن بولامىز. سونداي-اق كەلەسى جىلدان باستاپ داعدارىسقا بايلانىستى ءسال سايابىرسىپ قالعان كوشى-قون ماسەلەسىن قايتا جانداندىرا باستايمىز.
بۇل تۋرالى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ۇنەمى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. سونداي-اق وتاندىق تەلەارنالار ارقىلى قاۋىمداستىقتىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى مەن الداعى جوبا-جوسپارلارى ءھام شەتەلدەگى باۋىرلارىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى ارنايى باعدارلامالار دايىنداپ، جاقسىمىزدى جارقىراتىپ كورسەتۋدى قولعا الامىز. وسى قۇرىلتايدا قارجى ماسەلەسى دە وڭ شەشىلەدى دەگەن ۇكىلى ءۇمىتىمىز بار.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن قولىمىزعا ۇستاعان العاشقى كۇننەن باستاپ حالقىمىزدىڭ ەجەلگى اسىل مۇرالارىن، قادىر-قاسيەتىن قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلت رەتىندە تۇلەتىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە بار كۇشتى سالۋمەن قاتار، شەتەلدەردەگى باۋىرلارىمىزدىڭ ونەرىن، ادەبي مۇراسىن، حالىقتىق قولونەرىن، اتاكاسىبىن دامىتۋدا ارنايى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلەمىز. بۇل - ادامي كاپيتالدى وتانعا ورالتۋدىڭ وڭ قادامدارىنىڭ ءبىرى. بۇل قادام جاڭىلمايدى، شەكارا جابىلمايدى. ۇلى كوش جالعاسا بەرەدى. ويتكەنى الەمدەگى بار قازاق - ءبىر قازاق.
- ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي قانداي ءىس-شارالار وتكىزەسىزدەر؟
- بۇل مەرەيلى مەرەكەگە وراي وتكىزگەلى وتىرعان اۋقىمدى شارالارىمىز كوپ. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي وتەتىن سالتاناتتى جيىنعا الىس-جاقىن شەتەلدەردەن قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن شاقىرماقپىز. وسىعان وراي ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. سىرتتاعى اعايىندار دا قۇر قاراپ جاتقان جوق. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدە ەڭ العاش تانىعان ەلدىڭ ءبىرى تۇركيا بولاتىن.
ولاردىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. سول باۋىرلارىمىز وسى جولى دا شىنايى تۋىسقاندىق جاقىندىعىن ءبىلدىرىپ، ءوز ەلدەرىندە ۇلكەن جيىن وتكىزبەك. سوعان ءبىزدى شاقىرىپ وتىر. دەلەگاتسيا قۇرامىنا مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر وكىلدەرىن كىرگىزدىك. تاياۋدا بارىپ قايتامىز. ءدال وسىنداي جيىن قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا دا وتپەك.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان ەرماحان شايحى ۇلى
«ايقىن»