رۋحاني بايلىعى جۇتاڭ ادامنىڭ يممۋنيتەتى ءالسىز بولادى - پروفەسسور جاسان زەكەي ۇلى
- بيىل قازاق ەلىندە ۇلى مەرەكە، تاۋەلسىزدىگىمىزگە - 25 جىل. تاۋەلسىز ەلدە وتكىزگەن جىلدارىڭىز سىزگە نەسىمەن قۇندى؟
- سۇراعىڭىز ورىندى. اتا- بابام ارمانداعان تاۋەلسىز قازاق ەلىن ءوز كوزىممەن كورۋدى ماڭدايىما جازىپتى. بۇل ەشتەڭەمەن سالىستىرۋعا بولمايتىن باقىت. اياۋلى انام شاريپا قازەز قىزى شەكارا اتتاپ، قازاق جەرىنە اياق باسقاندا، كوز جاسىن توقتاتا الماپ ەدى. وعان قاراپ تۇرىپ ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىز بوسادى. تۇلا بويىڭدى ساعىنىش وزەكتەپ كەلىپ، ماۋقىڭ باسىلعاندا، قۋانىش كەرنەپ جىلايدى ەكەنسىڭ. تاۋەلسىزدىك تۋعان حالقىما ادال قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. وتاندىق مەديتسيناعا ەڭبەك سىڭىرۋگە، بۇل سالادا جاڭالىق اشۋعا قولايلى جاعداي جاسادى. الۋان ءتۇرلى ۇلتپەن، ۇلىس وكىلدەرىمەن تەك انا ءتىل - مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋىمە قۇقىق بەردى. مەديتسينانى قازاق تىلىندە سويلەتۋگە بار مۇمكىندىكتى تۋعىزدى. تاۋەلسىزدىك اتا- بابام وتكەن جەرىنە، ماڭگىلىك قازاق ەلى شاڭىراعىنا ءبىر ۋىق بولىپ قادالۋىما، سونداي- اق جىگەر، كۇش- قايراتىمدى شىڭداپ، ۇلتتىق مەديتسينانى ودان ءارى دامىتىپ، ەلگە 8 جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى مەديتسينالىق- اقپاراتتىق «جاس-اي» جۋرنالىن بەس مىڭ دانا تيراجبەن شىعارىپ، ءوز عىلىمي ەڭبەكتەرىمدى حالىقتىڭ قاجەتىنە جاراتۋىما مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك جۇرەگىمدە قازاق بولعانىم ءۇشىن زاڭدى ماقتانىش سەزىمىن تۋدىردى. بالالارىم انا تىلىندە وقىپ، ءبىلىم الاتىن بولدى. مۇنىڭ بارلىعى حالقىمىزعا شۋاق سىيلاعان تاۋەلسىزدىكتىڭ، ەلباسى باستاعان ۇلى كوشتىڭ ارقاسى.
- ال ءسىز، ءوزىڭىز تاۋەلسىز قازاق ەلىنە نە بەردىڭىز؟
- مەنىڭ ەلىمە كەلىپ جاساپ جاتقان ءارى ءىسىمنىڭ حالىققا تيتتەي بولسا دا كومەگى تيسە مەن ءۇشىن قۋانىش. الماتىدا شىعىس- تيبەت مەديتسيناسى ورتالىعىن اشتىم. بىرلەسكەن ناتيجەلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا 50 مىڭ ەل ازاماتىن اۋرۋىنان ايىقتىردىق، 10 مىڭ ادامدى تەگىن ەمدەدىك، 3500 وتباسىنا بالا ءسۇيۋ باقىتىنا يە بولۋ مۇمكىندىگىن سىيلادىق، مىڭداعان ناۋقاستاردى سال (د س پ) دەرتىنەن قۇلان- تازا ساۋىقتىردىق. وتاندىق مەديتسينا سالاسىندا ينە تەراپياسى بويىنشا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىمىزدى حالىقارالىق ۆەنا (اۆستريا) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسى تالداپ وڭ باعاسىن بەردى. رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە وتكەرىلگەن كوپتەگەن قايىرىمدىلىق شارالارعا («مەكتەپكە بارار جول»، «تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني قورى»، «كيوكۋشينكاي كاراتە- دو» قازاقستان چەمپيوناتى، ۇلى وتان سوعىسى جانە اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى ۇيىمى جانە مۇگەدەكتەر مەن الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلارعا، بايان- باتىر قاسابولات ۇلىنا جانە ەر جانىبەكتىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋىنا جانە باسقا دا كوپتەگەن مادەني شارالارعا) دەمەۋشىلىك جاسادىم.
- قازاق ەلىنە قالاي كەلدىڭىز؟ جۇمىستى نەدەن باستادىڭىز؟
- 1994-95 -جىلدار مەن ءۇشىن ماڭىزدى تاريحي شەشىم جاسايتىن جىل بولدى. قىستىڭ قاقاعان ايازىنا قاراماي «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىمدە ۇلتان بولايىن» دەگەن اتا- بابا ءسوزىن جۇرەگىمدە ۇستاپ، ءوز باسىممەن قانشاما كەدەرگىگە قاراماستان، قاسيەتتى قازاق ەلى توپىراعى - اتامەكەنىمە ارمانداعان ءۇمىتىمدى ارقالاپ شەكارادان وتە سالىپ، قاسيەتتى توپىراقتى كەۋدەمە باسىپ، ەتبەتتەپ جاتىپ، كوزىمنەن جاس توگىلتىپ ءسۇيىپ ءوتتىم، قازاقتىڭ كوك تۋىنا تاعزىم ەتىپ، تاريحي اتا مەكەنىمە كەلگەن ەدىم.
حالىق دانالىعىندا «جات ەلدىڭ اتى - جات، كوشكەن ەلدىڭ بۇقاسىن سول ەلدىڭ تايىنشاسى ۇركىتەدى» دەپ بەكەر ايتپاعان. كەلە سالىسىمەن قىتاي ەلىندە بارلىق جەتكەن جەتىستىگىم، جاقسى جۇمىسىم بۇل جاقتا ەشقانداي ەلەنبەي، قايتا كەرىسىنشە ءبارىن باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلدى. اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىنداي كوپتەگەن قيىندىقتاردى باسىمنان وتكەردىم. دەسەم دە، تاربيەسى بولەك، ءتارتىبى باسقالاۋ ەل بولعان سوڭ دا ءبىراز قولدان جاسالعان «جايسىزدىقتاردى» كورۋگە تۋرا كەلدى.
العاشىندا س. اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قالقامان ىقشام اۋدانىندا ورنالاسقان جاتاققاناسىنىڭ ءبىر كىشكەنتاي بولمەسىن پانالادىم. از عانا ستيپەنديامەن كۇن كورىپ، قارا نان مەن قارا شايدى قاناعات ەتتىم. سول جىلدارى شەت ەل جاستارىنا ارنالعان ورىس ءتىلى بولىمىندە 1 جىل دايىندىق كۋرسىن اياقتادىم. 1 جىل ورىس تىلىندە ءبىلىم جەتىلدىرۋدى اياقتاعاننان كەيىن مەملەكەتتىك ءبىرتۇتاس ءبىلىم كونكۋرسىنا قاتىسۋ ارقىلى س. اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتى اسپيرانتۋراسىنا قابىلداندىم. 1998-2004 -جىلدار ارالىعىندا الماتى قالالىق ورتالىق كلينيكاسىندا شىعىس- تيبەت مەديتسينا بويىنشا دارىگەر بولىپ جۇمىس ىستەدىم. 2002 -جىلدىڭ 10 -قىركۇيەگىندە اكادەميك امان جامەل ۇلى نۇرماقوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «شىعىس مەديتسيناسى ءتاسىلى بويىنشا وپەراتسياعا دەيىنگى، وپەراتسيادان كەيىنگى قابىنۋ ءۇردىسىنىڭ الدىن الۋ جانە ەمدەۋ» اتتى عىلىمي ەڭبەك قورعاپ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتاعىن الدىم. كەيىن بىرنەشە جىل وسى تاقىرىپتى ۇزدىكسىز زەرتتەۋمەن قاتار جانە حالىقتىڭ كۇن ساناپ سۇرانىسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى قورعادىم.
- اڭگىمە اۋانىن بۇگىنگى ەل احۋالىنا بۇرا وتىرساق. جالپى قازاق ەلىندە قانداي اۋرۋلار كوپ؟ ونىمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟
- حالىقتىڭ ءجيى شاعىمدانىپ كەلەتىن دەرتتەرىنە - جۇيكە جۇيەسى، جۇرەك- قانتامىر، اسقازان- ىشەك، نەسەپ- جىنىس، گينەكولوگيالىق، بۋىن، تەرى، كوز، ەندوكرينولوگيالىق دەرتتەر، ەستۋ قابىلەتىنىڭ تومەندەۋى، تەمەكى مەن ىشىمدىككە سالىنۋ، بەل ومىرتقا جارىعىن وتاسىز ەمدەۋ، ينسۋلتتان كەيىنگى سالدانۋ، ءتىل- اۋىز كۇرمەلۋ، بالالاردىڭ مەشەل اۋرۋى (د س پ)، شىجىڭ (ەنۋرەز)، وتادان كەيىنگى اسقىنۋلار جانە ونىڭ الدىن الۋ، ەر ادامداردىڭ بەلسىزدىگى، ايەل ادامدارداعى بەدەۋلىك حيرۋرگيالىق اسقىنۋلاردىڭ الدىن الۋ، قانت ديابەتى، تىنىس جولى اۋرۋلارى جانە ت. ب. جاتادى. بىزگە كەلەتىن ناۋقاستاردىڭ باسىم بولىگى جوعارىدا اتالعان اۋرۋلارعا شاعىمداناتىن بولسا، قوعامىمىزدا بۇلاردىڭ ۇلەسى دە كوپ بولعانى عوي. دەگەنمەن، ونداي ناۋقاستارمەن كۇرەسۋگە بولادى، كۇرەسۋ قاجەت. الدىمەن ەلدە ء»بىرىنشى مەديتسينالىق- سانيتارلىق جاردەم جۇيەسىن» قالىپتاستىرۋ، دامىتۋ، ءاربىر ەلدى- مەكەندە فاپ (فەلدشەر- اكۋشەر پۋنكتى) اشۋ، راديو- تەلەارنالاردا سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ كەرەك. وسى ماقساتتا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا «دەنساۋلىق» ايدارىمەن پاراقتار اشۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ تاقىرىبىنا ارنالعان باسىلىمدار قاتارىن كوبەيتۋ، وسىلايشا دەنساۋلىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ؛ قوعامدا ادامداردىڭ وتباسى جانە مەملەكەت الدىنداعى ءوز دەنساۋلىعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ جانە ت. ب. امالداردى قولدانۋ قاجەت. بۇرىندارى دا ايتىپ جۇرگەن ءبىر ويىم، ءار ادامنىڭ دەنىنىڭ ساۋ بولۋى - ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى مەن دىنىنە، داستۇرىنە قانشالىقتى تەرەڭ بويلاعانىنا بايلانىستى. «اۋرۋ - استان، داۋ - قارىنداستان» دەگەن ءسوزدى حالقىمىز بەكەر قالدىرماعان. كوشەدە، جۇمىستا، تۇرمىستا وتىرىستاردا تەك قانا انا تىلىندە سويلەسىپ، ۇلتتىق ساز تىڭداپ، ۇلتتىق تاعامدار تۇتىنۋ - بۇل گەنەتيكالىق قاجەتتىلىك. ءار ۇلت وكىلى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنىڭ اۋاسى مەن سۋىنا قانىعىپ ءوسۋى ارقىلى عانا دەنساۋلىقتىڭ ءتۇپ نەگىزى قالايدى.
- «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەيدى حالقىمىز. قالاي اۋىرماي جۇرۋگە بولادى؟ قازاق حالقى جاپون ۇلتى سەكىلدى قاشان ءارى قالاي ۇزاق ءومىر سۇرەدى؟ وسى سالادا ءسىزدى قانداي ماسەلەلەر تولعاندىرادى؟
- ساۋالىڭىز شىمىر، ماعىناسى كىمدى بولماسىن تولعاندىرادى. بۇرىنعى وتكەن عۇلامالاردىڭ بىرەگەيى يبن- سينا بابامىز اۋرۋدى ەمدەۋدەگى دارىگەردىڭ ءۇش قۇرالى «جىلى ءسوز، ءشوپ جانە دارىگەر قانداۋىرى» دەپ ايتىپ كەتسە، شىعىس عۇلاماسى كونفۋتسي «ادامنىڭ دەنساۋلىعى ادامنىڭ كوڭىل- كۇيىندە» دەگەن ەكەن.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءومىر تاجىريبەمىز جانە سان مىڭداعان زەرتتەۋلەر نەگىزىندە ادام اۋرۋىنىڭ الدىن الاتىن جانە ءومىرىن جاقسارتۋعا بولاتىن كۇندەلىكتى قاجەتتى قيمىل ارەكەتتەن باسقا، ەڭ ماڭىزدىسى، كوڭىل- كۇيدى ءوز دەنساۋلىعىنا پايدالى ەتىپ، ۇستاۋعا كومەكتەسەتىن، دەنەدەگى كەرەكسىز زالالدى گورمون مەن قۋاتتى تومەندەتەتىن كلەتكانىڭ ءبولىنۋىن توقتاتا الاتىن اپپاراتقا قول جەتكىزدىك. كەرىسىنشە ادام ورگانيزمىندەگى سىرتتان مي قاباتىنا جاعىمدى اقپاراتتار جىبەرۋ ارقىلى دەنەدەگى پايدالى مەيىرىم گورمونىن ءبولدىرۋ ارقىلى يممۋنيتەتتى كۇشەيتىپ، اۋرۋدىڭ الدىن الىپ، ءتىپتى جاسارتاتىن، ۇزاق ءومىر سۇرۋگە قول جەتكىزۋگە بولاتىندىعى زەرتتەلىپ، دالەلدەندى.
سونىڭ ناتيجەسىندە ادامنىڭ تەز قارتايۋى، اۋرۋ- سىرقاۋعا بەرىلگىشتىگى سانا سەزىمىنىڭ تومەندىگىمەن بايلانىستى ەكەندىگى انىقتالدى. ادامنىڭ تەكتىك قاسيەتى جويىلىپ، رۋحاني بايلىعى جۇتاڭ بولسا، ونىڭ يممۋنيتەتى ءالسىز بولاتىندىعى دالەلدەندى. ادام بويىندا سىرتتان كەلەتىن اقپاراتتى وزىنە جينايتىن ماگنيتتىك كلەتكا بار. ول كلەتكا ەندوكريندىك بەزدەردىڭ تىندەرىندە ورنالاسقان. ماگنيتتىك كلەتكا ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىگى - جاقسى حابارلاردى جينايتىن مەيىرىمدى كلەتكا. ەكىنشىسى - جامان حابارلاردى جينايتىن ىزالى كلەتكا. وسى ەكى كلەتكا ادام اعزاسىندا بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. ادام اعزاسىندا ىزالى كلەتكا p بولسا، اعزاعا ۋلى كلەتكالار تارايدى. بۇكىل ءقاۋىپتى اۋرۋلاردىڭ ءبارى وسى ۋلى گورمونداردىڭ اسەرىنەن پايدا بولاتىنىن عىلىم دالەلدەپ وتىر.
قۇراندا تۇسكەن اياتتاردا نيەت پەن وي- سانانىڭ تازالىعى ساقتالعاندا دەنساۋلىق قالىپتى جاعدايدا بولاتىندىعى ەسكەرتىلگەن. كوڭىل- كۇي، نيەت تازا بولماي، جاۋىزدىق پەن كۇڭشىلدىك، ىشكى جان- سەزىمى ءناپسىسىن جەڭە الماي، بولماس ىسكە اشۋلانىپ، بولىمسىز ۋايىم- قايعىعا بەرىلىپ، قول جەتكىزە الماعان دۇنيەگە اۋەس بولۋدىڭ سوڭى ءبىز ايتىپ كەتكەندەي تابيعي تۇردە ۋلى گورمونداردىڭ ءبولىنىپ، كوبەيۋىنە اكەپ سوقتىرادى. اباي اتامىز «قارنى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن...» دەپ تەككە ايتپاسا كەرەك.
ءار ادام جاقسى ءومىر سۇرەمىن دەيتىن بولسا، يماندى، مەيىرىمدى بولىپ، ءوزىنىڭ سۇيىكتى ىسىمەن اينالىسىپ، كۇندەلىكتى كوڭىل- كۇيىنىڭ دۇرىس بولۋىنا ءمان بەرگەنى دۇرىس. سوندىقتان ادامزات قوعامى بۇگىنگە دەيىن جۇمىسسىزدىق پەن پارمەندى تۇردە كۇرەسىپ كەلەدى. جاپونيادا مەن ارىپتەستەرىممەن ديدارلاستىم، ولارمەن بىرگە قالالارىندا، دالالارىندا بولدىم؛ جەرى تاۋ- تاس، ۇشى قيىرىنا كوزى جەتىپ بولمايتىن، كوكجيەككە ۇلاساتىن تەڭىز ايدىنى. قازبا بايلىقتارىنا تاپشى، جوق دەسە دە بولعانداي. الايدا امەريكا قۇراما شتاتتارىمەن، دامىعان وزگە مەملەكەتتەرمەن زاماناۋي تەحنيكا، ەلەكترونيكا دامۋ ۇردىسىندە باسەكەلەستىكتە دەس بەرمەي كەلەدى. «ەشبىر تابيعي بايلىقتارسىز دا، مەملەكەتتى قۋاتتى ەتۋگە بولادى. ەلدىڭ باستى بايلىعى - ادام. مەملەكەت تەك سول ادامداردىڭ تالانتىن اشۋدىڭ نەگىزىن جاساۋ كەرەك» دەپ مارگارەت تەتچەر ايتقانداي ەشقانداي بايلىعى جوق بولسا دا مىقتى ەل. نەگە؟ نەسىمەن مىقتى...
جاپوندىقتار بابا ءداستۇرىن دارىپتەۋدە، ونى بۇگىنگى زامان تالابىنا كەرەمەت ۇيلەستىرۋدە ەشكىمدى الدىنا سالمايدى، سالدىرمايدى دا. ازاماتىنىڭ قاي- قايسىسى دا ەل نامىسىن تۋ ەتىپ جۇرەدى. بۇلار كۇنى- ءتۇنى تىنباي ەڭبەك ەتىپ، ەرتە تۇرادى. بىزدەگى كوپتەگەن ادامدار ۋاقىتىن تەككە جوعالتىپ، قايدا، قايتىپ، نەگە جۇمسارىن بىلمەي دال بولىپ جۇرەتىن «بوس ۋاقىت» ولاردا بولمايدى. ولار ۋاقىتىن ۇنەمدەيدى، «دەنساۋلىق - زور بايلىق» دەپ كوسىلمەيدى. بۇل تىركەستىڭ اقيقاتىن ولار ءومىر بويى ىسىمەن، ارەكەتىمەن وزىنە- ءوزى دالەلدەيدى. جاپونيادا تۇرماسام دا، ول جاققا بارعان سايىن، ولاردىڭ جانكەشتى ەڭبەككەرلىگىنە، ءوز تۋعان جەرىن ءولىپ- ءوشىپ سۇيەتىندىگىنە كوزىم جەتتى.
ءتىپتى فۋكۋسيما اتوم ەلەكتر ستانتسياسى جارىلىسىندا وتانىن، حالقىن قورعاپ امان الىپ قالۋ ءۇشىن ەرىكتىلەر قاتارى كوبەيىپ، رادياتسيالىق زيانى ەرەكشە جوعارى جەرگە ءوز ەرىكتەرىمەن تازالاۋ جۇمىسىنا جەگىلدى. مۇنداي پاتريوتتىق ءبىزدى ءتانتى ەتتى. ەرىكسىز سول جىگەر- قايراتتان ۇلگى الۋعا شاقىردى.
جوعارىدا «اۋرۋ استان» دەگەن حالىق ناقىلىنىڭ بەكەر ايتىلماعانىنا توقتالىپ وتتىك قوي. جاپون حالقى نەگىزىنەن تەڭىزدەن اۋلاپ الىنعان الۋان ءتۇرلى بالىق، بالدىر، وسكىندەردەن جاسالعان كوز جاۋىن الاتىن نەشە ءتۇرلى ۇلتتىق تاعامدارمەن تاپال ۇستەلگە جايىلعان «داستارحانىن» جايناتىپ قويادى ەكەن. قاي مەيرامحانا، ءدامحاناسىنا تابالدىرىق اتتاپ كىرسەڭىز دە ارناۋلى قويىلعان ۇلت ءداستۇرى، ۇلت مادەنيەتى، ۇلتتىق رۋحىنا ءتانتى قىلىپ، ويعا قالدىراتىن بۇرىشى بار.
ءتىپتى ۇلتتىق اۋەنى قاي جەرگە بارساڭ دا قۇلاققا جاعىمدى تۇردە باياۋ بەرىلىپ وتىرادى ەكەن. تۋعان جەرىندە نە وسەدى، نە وندىرىلەدى سونى قورەك قىلادى. سول داتكە قۋات بولادى. ءبىز سياقتى «روللتون»، «فاستفۋد»، «دونەر- كەباب»، «پيتستسا» ت. ب. شەتەل جاساندى تاعام ونىمدەرىنە ءماز بولىپ جۇرگەن جوق. ولاردىڭ راديو- تەلەارنالارى بىزدەگىدەي كۇنى- ءتۇنى شەتەل فارماتسيەۆتىك كومپانيالارى ۇسىنىپ جاتقان ءدارى- دارمەكتەرىن جارنامالاپ جاتپايدى. سونان سوڭ جاپونيانىڭ قاي قالاسىنا اياق باسساڭىز دا بىزدەگىدەي قاز- قاتار مەنمۇندالاپ، سامساپ تۇرعان ءدارىحانالاردى كورمەيسىز.
ءدارى- دارمەك دەمەكشى، بۇلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى «حيميا» جولىمەن دايىندالعان پرەپاراتتار عوي. ءبىر اۋرۋدان جازىلايىن دەپ اۋزىڭىزعا الساڭ، ايىعىپ كەتۋىڭىز دە مۇمكىن، ءبىراق وزىڭىزدە بۇرىن بولماعان كەسەلدى سىزگە بۇل دارىلەر «سىيلاپ» جىبەرەدى. ءدارىنىڭ قايسىسى بولسا دا تابيعي وسىمدىكتەردەن، گۇلدەردەن، دارىلىك قاسيەتى بار نەشە ءتۇرلى شوپتەردەن ازىرلەنۋىن حوش كورەمىز ەمەس پە.
جاپوندىقتار تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى جۇمىس، قىزمەت، ىزدەنىس، جاتتىعۋ، شۇعىلدانۋ - ايتەۋىر توقتاۋسىز قيمىل ارەكەتتە جۇرەدى. ياعني، سۋ ەكەش سۋ دا قوزعالىسسىز تۇرسا بۇزىلادى. توقتاۋسىز اققان سۋ ءوز كۇشىمەن بارمايتىن جەرى بولمايدى. ادام ورگانيزمىنىڭ 70 پايىزى سۋدان تۇراتىندىعىن ويلاساق، ۇزبەي ىزدەنۋ، قيمىلداۋ، ەڭبەك ەتۋ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەپىلى.
ولاردىڭ ءبىر- بىرىنە دەگەن ىزەتتىلىگى، ۇستامدىلىق ارلەپ تۇراتىن مەيىرىمدىلىگىنە قىزىعاسىڭ. ءيىلىپ سالەمدەسكەندەرىنىڭ ءوزى كوزگە قانداي جىلى ۇشىرايدى. بۇلاردىڭ تانىنە، دەنەسىنە جان يەلىك ەتەدى، بيلىگىن جۇرگىزەدى.
ال بىزدە دەنە جانعا بيلىگىن وتكىزەدى. «ۆ زدوروۆوم تەلە - زدوروۆىي دۋح» دەگەن ورىسشا ماتەلدىڭ قازاقشا بالاماسى - «دەنى ساۋدىڭ جانى ساۋ». بايقاپ وتىرسىز، جان دەنە كولەڭكەسىندە قالىپ تۇر عوي. بۇل ۇعىمدى عۇلاما اباي اتامىز ەرتە تۇيسىنگەن: «تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق. ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزامادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەر جەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، كوزبەن قارامادىق. كوڭىل ايتىپ تۇرسا سەنبەدىك...»، - دەپ كۇينەدى. جاپونيا ازاماتتارى قانداي دا بولماسىن اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارالارىنا كوپ كوڭىل بولەدى. بىزدەگىدەي اۋرۋ اسقىنعاندا عانا دارىگەرگە شاعىمدانبايدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ عۇمىرى 75-80 جاس شامالارى ارالىعىندا بولادى.
- نەگىزگى ەم جۇرگىزۋ تاسىلدەرىڭىز قانداي؟ ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، دياگنوزدى تامىر باسۋ ارقىلى انىقتايدى ەكەنسىز. باتىس مەديتسيناسى قولدانا بەرمەيتىن ينەمەن ەمدەۋ جانە شوپپەن ەمدەۋ ءۇردىسى تۋرالى دا ايتىپ بەرسەڭىز؟
- شىعىس- تيبەت مەديتسينا ورتالىعىندا ەم جۇرگىزۋدىڭ نەگىزگى ءتاسىلى - ينە سالۋ، ينە تەراپياسى سونان سوڭ ۋقالاۋ، سىلاۋ (ماسساج)، بۋلاۋ جانە دارىلىك قاسيەتى بار شوپتەرمەن، تابيعي وسىمدىكتەردەن جاسالعان ءدارى- دارمەك، تابيعي تاستارمەن قىزدىرۋ، ءتۇرلى مايلارمەن سىلاۋ، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى حالىقتىق مەديتسيناسىنداعى ءتۇرلى تاعامدار ارقىلى ەمدەۋدى دە ۇمىت قالدىرماي، ارى قاراي دامىتىپ جاتىرمىز. شەتەل عالىمدارىمەن كەلىسىم جاساپ، ەلىمىزدىڭ ونىمدەرىن شەتەلگە تانىتساق پا دەگەن ويىمىز بار. ناۋقاس دياگنوزىن تامىر باسۋ ارقىلى انىقتاۋ شىعىس- تيبەتتىك مەديتسيناداعى ەڭ ماڭىزدى ءتۇيىننىڭ ءبىرى.
تامىر باسۋ - شىعىستىڭ عۇلامالارى يبن- سينا، ءال- فارابي، وتەيبويداقتىڭ جانە بۇگىنگى ءبىزدىڭ تەوريالىق نەگىزىمىز سان مىڭ جىلدىق ادامزاتتىڭ ومىرتاريحىمەن بىرگە بىتە قايناسىپ، زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ، عىلىميلانىپ، ەرەكشە سۇرانىسقا يە بولعان دياگنوز قويۋ ءۇردىسى. بۇل تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتسەك، ادامنىڭ قالىپتى تامىر سوعىسىنان باستاپ 80 ءتۇرلى قالىپسىز تامىر سوعىسى بار. سول نەشە جۇزدەگەن اۋرۋلاردىڭ بەلگىسىنەن كورىنىس بەرىپ، ادامنىڭ تۇيسىگى مەن ساناسىنا قولىنىڭ سەزىمتالدىعىنا حابار بەرەتىندىگى دالەلدەنگەن. تامىر ۇستاپ دياگنوز قويۋ تۋرالى توم- توم كىتاپ بولىپ جيناق تراكتاتتار شىققان، ول ءبىزدىڭ قورىمىزدا بار. كەيبىرى ءتىپتى قولجازبامەن ساقتالعان.
ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ حالىققا تەك ەمدەۋمەن عانا ەمەس، رۋحاني جاقتان دا ساۋىقتىرۋعا ات سالىسىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ ءبىر دالەلى: «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەگەن قاعيدامەن شىعاتىن «جاس- اي» مەديتسينالىق- اقپاراتتىق جۋرنالى رەسپۋبليكادا 8 -جىلعا جۋىق ەكى اي سايىن 5 مىڭ دانا كولەمىندە ۇزبەي جارىققا شىعىپ كەلە جاتۋى. وسى جۋرنالىمىزدا دياگنوز قويۋ ءۇردىسى جانە ءدارى شوپتەن دەگەن ايدارىمىز بار. قالىڭ وقىرمان قاۋىم جۋرنال ارقىلى شىعىستىق، حالىقتىق مەديتسينا تاسىلدەرىمەن تانىسىپ، وزدەرىنىڭ اۋرۋ جاعدايىن ءبىلىپ، ءتىپتى الىس شەت جەردەن قالا ورتالىعىنا كەلە المايتىن اۋرۋلار جۋرنالداعى رەتسەپتتەر ارقىلى ءوز جەرىندەگى ءدارى شوپتەردى پايدالانۋ ارقىلى اۋرۋىنان ايىعىپ، سان مىڭداعان العىستارىن رەداكتسيامىزعا جىبەرىپ جاتادى.
- قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ەمشىلىگىنىڭ تەرەڭ تاريحى بار ەكەنى بەلگىلى. بۇگىنگى كۇنى قازاق ەمشىلىگىن نەگە دامىتا الماي وتىرمىز؟
- بۇگىنگى تاڭدا قازاق ەمشىلىگىن دامىتا الماي وتىرعانىمىزدىڭ ءبىرقاتار سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - ول، مەنىڭشە، قوعامىمىزدىڭ، وكىنىشكە وراي، وسى ءتيىمدى ەمشىلىك ءتۇرىن مويىنداماي، ۆەدومستۆولىق، ودان جوعارى بيلىك ورگاندارىنىڭ بۇعان بەيجاي قاراپ، ەنجارلىق تانىتىپ وتىرعانىندا. تۇپتەپ كەلگەندە، ءداستۇرلى مەديتسينا وكىلدەرى مەن حالىق ەمشىلەرىنىڭ اراسىندا تابيعي باسەكەلەستىك بولعانى جاقسى ەمەس پە... ءبىراق، مەنىڭ ايتا كەتپەگىم، قازاقتىڭ حالىق ەمشىلىگى قازىرگى قوعامدا ءوز ورنىن تابۋ كەرەك. نەگىزى قىتاي سياقتى شىعىس ەلدەرىندە ءداستۇرلى مەديتسيناعا بايىرعى زاماننان كەلە جاتقان حالىقتىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق تاجىريبەسىنەن وتكەن، سالت- داستۇرىمەن بىتە قايناسقان، ناقتىلى ەمدەۋدە ءوزىنىڭ باعاسىن العان مەديتسينانىڭ ءتۇرىن جاتقىزادى. ال بىزدە كەرىسىنشە حالىقتىق ءداستۇرلى مەديتسينانى ءداستۇرسىز دەپ، تەك ەۋروپالىق جانە بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەدەگى مەديتسينانى ءداستۇرلى دەپ اتايدى.
ياعني، 70 جىل وتارلاعان بيلىكتىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەشقانداي تاريحى جوق، مەديتسيناسى جوق، عۇلاما ەمشىلەرى جوق، عىلىمى جوق، جابايى ەل دەپ كەلگەن كەمسىتۋىنەن ارىلا الماي وتىرعانىمىز اقيقات. حالىق ەمشىلىگىن دامىتۋعا بىلىكتى، ناعىز اتا- بابامىزدىڭ ەمشىلىگى بويىنا دارىعان ماماندار قاجەت. وكىنىشكە قاراي، ونداي ماماندار بىزدە تاپشى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر كۇنكورىستىڭ كوزى عىپ العان، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىمەن ساناسپايدى، كەرىسىنشە اۋرۋىن اسقىندىرىپ، كەلەڭسىز جايتتارعا اپاراتىندىعى اشى شىندىق.
سوندىقتان بۇل جۇيەنى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز زاڭدى تۇردە شىعىستاعى دامىعان قىتاي، كورەي، جاپون ەلدەرى سياقتى ارناۋلى زەرتتەۋ مەكەمەلەرىن اشىپ، ءبىرتۇتاس ستاندارتتاۋ جانە تۇراقتى وقۋ ورىندارىندا فاكۋلتەتتەر اشىپ، قايتا وقىتىپ، جان- جاقتىلى جۇيەلەندىرۋ قاجەت. ءتىپتى عىلىمي جۇمىستار قورعالىپ، زەرتتەلىپ، عىلىمي اتاقتار بەرىلىپ، حالىقارالىق ارەناعا قازاقتىڭ حالىق مەديتسيناسىن، ءداستۇرلى ەمشىلىگىن تانىتۋدى ۋاقىت كۇتتىرمەي شەشەتىن كەز كەلگەن سياقتى.
- تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا وراي «جاس- اي» شىعىس- تيبەت مەديتسينا ورتالىعى فيليالىن استانا قالاسىندا اشىپ جاتىر ەكەنسىز. الدا حالىقارالىق «ەكسپو-2017» كورمەسى كەلە جاتىر. قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟
- ساتىمەن استانا قالاسىندا كۇيشى دينا كوشەسى 37/1 ءۇي مەكەن- جايىندا اشىلعان «جاس- اي» مەديتسينا ورتالىعىنىڭ فيليالى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان تارتۋىمىز بولىپ تابىلادى. «ەكسپو-2017» كورمەسىنە ءبىزدىڭ دە ۇسىناتىن ءوز جاڭالىعىمىز بارشىلىق: تەك ناۋقاس ادامنىڭ عانا ەمەس، دەنى ساۋ ادامنىڭ دا ىشتەگى تابيعي كوزدەرىن اشاتىن، ەنەرگەتيكاسىن ارتتىراتىن، ءوزىمىز ويلاپ تاپقان قوندىرعىمىز (اپپاراتىمىز) بار، مۇنىڭ الەمدە بالاماسى جوق. «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىنىڭ باستى يدەياسى - «جاسىل ەكونوميكا»، ياعني، ءداستۇرلى قۋات قاينارلارى: كومىر، مۇناي، گاز تاعى باسقالارىنان گورى (ءاسىلى، بۇلاردىڭ ولشەمى، قورى شەكسىز ەمەس قوي)، كۇن، جەل، جەر استىنان شىعىپ جاتقان ىستىق بۇلاق كوزدەرىنەن، قاتتى قوقىس قالدىقتارىنان الىناتىن ەنەرگياعا سۇيەنۋ، يەك ارتۋ - ءبارى كەمەل كەلەشەكتى دىتتەمەي مە. «ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ وسى يدەياسىنا شىعىس- تيبەت مەديتسيناسىنىڭ تۇپكى مۇرات مۇددەسى ۇندەس بولىپ تۇر.
ءداستۇرلى مەديتسينا ادام دەنساۋلىعىن سىرتتان، تىستان، قورشاعان ورتادان، تەراپيا، حيرۋرگيا، فارماتسيەۆتيكا سالالارى قاراپ، باقىلاپ، ەمدەي وتىرىپ ساقتايدى، نىعايتادى. شىعىس- تيبەت مەديتسيناسى بولسا، ادامزات ساۋلىعىن ورگانيزمنىڭ ىشكى قۋات قاينارلارى مەن تابيعي جان كانالداردىڭ جۇمىس قابىلەتىن تابيعي ارتتىرىپ، يممۋنيتەتتى كوتەرۋمەن بىرگە ناۋقاستىڭ ءوزىنىڭ سەنىمىن ارتتىرۋ ارقىلى ونىڭ ىشكى جان- دۇنيەسىنە سۇيەنە وتىرىپ بەكەمدەۋدى ماقسات تۇتادى.
- جاقىندا انكارادا (تۇركيا) 83 مەملەكەتتەن جينالعان عالىمداردىڭ حالىقارالىق كونگرەسىندە قازاقستان اتىنان بايانداما جاساپ كەلىپسىز. وندا قانداي ماسەلەلەر كوتەرىلدى؟
- ءيا. 350 گە جۋىق عالىم قاتىسقان الەمدىك دەڭگەيدەگى، ماڭىزدىلىعىنا وراي تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان قاتىسقان كونفەرەنتسيادا بايانداما جاسادىم. «جاڭا تۇركيانىڭ ءبىلىم جانە تەحنولوگيالىق دامۋ ستراتەگياسى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيادا قازىرگى زامانداعى اۋرۋدىڭ جاسارىپ بارا جاتقاندىعى، ەپيدەميالىق اۋرۋلاردان سىرت، ەركەكتەردىڭ اۋرۋىنىڭ كوبەيگەنى، ەركەكتەردىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا دۇرىس قاراماۋى، ءبىرجاقتىلى جەڭىل قيمىل جانە كەيبىر زياندى زاتتارعا (اراق- تەمەكى، ناشا، قۇمار ويىندارى) اۋەستىكتىڭ ارتۋى، سونداي-اق ەر ادامداردىڭ بەلسىزدىگى، قازىرگى ادامزاتتى قىزىقتىرىپ وتىرعان كارىلىكتىڭ الدىن الۋ جانە ادام ءومىرىن ۇزارتۋعا بولا ما دەگەن عىلىمي تۇجىرىمدارعا قاتىستى ءوزىمنىڭ تىڭ يدەيالارىمدى تانىستىرىپ، جوعارى باعامەن قورىتىندى سەرتيفيكاتىنا يە بولدىم.
تۇركياداعى ارىپتەستەرىمنەن بىزگە: «سىزدەرگە شاكىرتتەر جىبەرسەك، ولاردى وقىتۋ، دايىنداۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋعا بولار ما ەكەن» دەگەن ۇسىنىس ءتۇستى. سونداي- اق، كوپتەگەن مەديتسينالىق ماماندار مەن عالىمدار تۇركيانىڭ بەلگىلى، مەگاپوليس قالالارىندا فيليالدار اشۋدى ۇسىنىس ەتتى.
قۇداي قالاسا، تۇركيادا دا شىعىس- تيبەت مەديتسيناسىنىڭ ورتالىعىن اشارمىز-اۋ تەگى دەگەن ءۇمىتىمىز دە جوق ەمەس. ول ەندى بولاشاق ەنشىسىندە. كەلەشەكتە ەلىمىزدىڭ مەديتسينا سالاسىندا وسى شىعىستىق ۇلگىدەگى ەمدى ءداستۇرلى، عىلىمي تۇردە جۇرگىزەتىن مەديتسينا وقۋ ورىندارىن اشىپ، تەك ەمدەۋمەن عانا اينالىسپاي، عىلىمي زەرتتەۋدى بىرگە جۇرگىزىپ، كوپتەگەن شاكىرتتەر تاربيەلەسەك پە دەگەن ارمانىمىز بار.
- ءسىزدىڭ دارىندى دارىگەرلىگىڭىزدەن بولەك، قوعامدىق ءىس-شارالارعا بەلسەندى قاتىسىپ، قولداۋ ءبىلدىرىپ ءجۇرسىز. وسىنشاما جۇمىسقا قالاي ۇلگەرەسىز؟
- ءاربىر ازامات تۇلعالىق دەڭگەيگە جەتكەندە عانا پەندەلىكتەن ادا بولادى. ناعىز وتانسۇيگىش ازامات بولعاندا قوعامنىڭ مۇددەسىن باسقا تىرلىكتەردەن بيىك قويادى. ارمانداعان، ءوزىڭنىڭ سۇيگەن ماماندىعىڭمەن حالقىڭا قالتقىسىز ەڭبەك ەتكىڭ كەلسە، جىگەر- قايراتىڭ بەرىك بولىپ، قانداي دا بولسىن قيىنشىلىقتارعا توتەپ بەرۋگە دايىن بولۋ كەرەك.
بەينە قىران قۇستىڭ داۋىل مەن بورانعا قارسى ۇشىپ، قاناتىن شىڭدايتىنى سياقتى ءومىردىڭ ءوزى كۇرەس ەكەندىگىن، سونى جەڭە بىلگەن ادام عانا ءومىر سۇرە الاتىندىعىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
قازىرگى كەزدە مەنى كوبىرەك الاڭداتاتىنى - ۇلكەندەردىڭ اراسىنداعى كوسەمدىك پەن كورەگەندىك ازايىپ، پەندەشىلىك قاسيەتتەرىمىزدىڭ ۇلعايىپ بارا جاتقانى. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇمىتىپ، باتىستىڭ داڭعازا دۇنيەسىنە بوي الدىرىپ بارا جاتقانىمىز دا ويلانتادى. جاستاردىڭ ماقساتسىزدىعى، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ تايازدىعىنان قورقامىن. بۇل جەردە مەن كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن، دەگەنمەن جىگەرلى جاستاردى شىڭداۋىمىز كەرەك.
«ەلىم دەگەن ەر بولماسا، وتانىن قورعايتىن ەر قايدان بولماق؟». مەنىڭ بايلىعىم - حالقىمنىڭ دەنساۋلىعى، ال وسىمەن بىرگە ماڭىزدى تاعى ءبىر بايلىق - ول رۋحاني بايلىق. ماڭدايىمىزداعى كوزىمىزدەي قورعايتىن ءتان جانە جان ساۋلىعى. ياعني، تولىق ادام ول - جان جانە ءتان ساۋلىعى بىردەي ساۋ ادام.
جان ساۋلىعىمىزدى بايىتاتىن، نىعايتاتىن ول ءبىزدىڭ رۋحاني بايلىعىمىز. سول رۋحاني اتا- بابامىزدان كەلە جاتقان قاسيەتتى بايلىعىمىزدى جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن مەن بارلىق كۇش- قۋاتىمدى سارقا جۇمساعىم كەلەدى. سوندىقتان جان ساۋلىعى بولىپ تابىلاتىن رۋحاني بايلىقتى مەن حالقىما سىيلاعىم كەلەدى. قالاي دا بولسا ۋاقىت تاۋىپ، ءدىن جانە داستۇرىمىزبەن بىتە قايناسقان شارالارعا قولىمنان كەلگەنشە بەلسەندى تۇردە قاتىناسىپ وتىرامىن. كەيدە ءوزىم ۋاقىت تاپپاسام دا كومەكشىلەرىمدى جىبەرىپ، سول شاراعا مەنىڭ اتىمنان قاتىستىرىپ، ءوز ۇلەسىمدى قوسىپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرعانمىن.
بۇل مەنىڭ اسىپ- تاسقان بايلىعىمنان ەمەس، نامىستى قولدان بەرمەيتىن، ۇلتجاندىلىعىمنان دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، كەيبىر اقىن- جازۋشىلاردىڭ كەشى، عالىمداردىڭ، ءداستۇرلى انشىلەردىڭ كەشى، سونداي-اق حالىقتى رۋحاني جاقتان سۋسىنداتۋمەن بىرگە دەنساۋلىعىن، كۇش- قۋاتىن دارىپتەيتىن، ەل نامىسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرەتىن ءتۇرلى سپورتتىق شارالارعا بەلسەنە قاتىناسىپ، ءوزىمنىڭ قارجىلاي كومەگىمدى جانە ورتالىعىمىزدان ولارعا دەگەن ەمدەۋگە قاتىستى كومەگىمىزدى ەشقاشان ۇمىت قالدىرعان ەمەسپىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
***
ايتا كەتەيىك، جاسان زەكەي ۇلى - مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك، «جاس- اي» مەديتسينا ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى، «جاس- اي» مەديتسينالىق- اقپاراتتىق جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، ۆەنا حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «قۇرمەتتى پروفەسسورى»، حالىقارالىق «سوكرات» اتىنداعى وردەننىڭ، قۇرامىنا 193 مەملەكەت كىرەتىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ حالىقارالىق «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنىڭ يەگەرى.
اۆتور: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى