مىڭجىلدىق قۇپياسىنىڭ شەشىمى
وسى ورايدا قىرۋار جۇمىس اتقارىلىپ، بۇرىن ءجوندى ەسكەرىلمەي، تولىق زەرتتەلمەي كەلگەن ماسەلەلەر ءوز ورنىن تاۋىپ، تالاي قالىپ قويعان اقتاڭداقتاردىڭ بەتى اشىلدى.
ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى ەڭبەگى بارلىق وقىرمان قاۋىمنىڭ ورتاق پىكىرى بويىنشا، وسى زەرتتەۋلەر قاتارىنداعى ەڭبەكتەردىڭ ىشىندەگى تەرەڭ تۋىندى دەگەن باعا الدى.
ەلباسىنىڭ وسىنداي ەڭبەگى ءبىزدى دە قاناتتاندىرىپ، العا قاراي ۇمتىلۋعا، ۇلكەن شارۋالاردى اتقارۋعا بەلسەنە كىرىسۋگە جانە تەرەڭ ىزدەنۋلەرگە سىلتەيدى. مۇنداي ىزدەنۋلەردى قاجەت ەتەتىن شارۋالار تاريح سالاسىندا دا بارشىلىق. دەگەنمەن، تاريحتى زەرتتەۋ ونى قولعا الىپ، از عانا ۋاقىتتا بىتىرە سالاتىن جۇمىس ەمەس. ونىڭ ۇستىنە تاريح عىلىمىنىڭ ەرەكشەلىگى سوندا، كوپ جاعدايدا وعان ساياسات ارالاسىپ وتىرعان. سول سەبەپتەن، ول كوپ جاعدايلاردا بۇرمالانۋعا دا ۇشىراپ تۇرعان. وسىنداي جاعدايلار زەرتتەۋ جۇمىستارىن قيىنداتا تۇسەتىنى دە انىق.
مەن ءوزىم شەت جاقتا ءجۇرىپ ءدىني ءبىلىم الدىم، سوعان بايلانىستى اراب، پارسى، تۇركى، شاعاتاي تىلدەرىن ۇيرەنۋىمە تۋرا كەلدى. كەيىن، ەلگە ورالعان سوڭ بىرنەشە كونە كىتاپتاردى انا تىلىمىزگە اۋداردىم جانە «قۇران كارىم ماعىنالارىنىڭ ءتارجىماسى مەن تۇسىنىگى» اتتى 5 تومدىق كىتاپ جازدىم. «تۇركى- مۇعۋلداردىڭ جانە شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەۋ» باعىتى بويىنشا ىزدەنىس جاساۋدامىن.
وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى مۇرالاردىڭ كوبىسىن شەتتەن ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. وزىمە ايتىلعان ۇسىنىستى ەسكە الا وتىرىپ، ءبىر اسا باعالى كىتاپتىڭ سوڭىنا تۇسۋگە تۋرا كەلدى. ول -راشيد اد-دين حامادانيدىڭ «جاميع ات- تاۋاريح» كىتابى ەدى.
ونداعى ماقساتىم ⅩⅢعاسىردىڭ باستاپقى داۋىرىندە شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى كەڭ-بايتاق اۋماقتا الپاۋىت يمپەريا قۇرىپ، زور بيلىك جۇرگىزىپ، الەم تاريحىنداعى ەڭ ايگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيىنە اينالعان شىڭعىس حان تۇلعاسى جانە ونىڭ شىققان تەگى جايلى ورىن العان پىكىرتالاستاردىڭ ءتۇيىنىن تاراتۋعا ناقتى دالەل بولاتىن دەرەكتەردى تابۋ بولاتىن.
بۇل تۇلعانىڭ ءوز كەزىندەگى بيلىگىنىڭ اۋقىمى زور بولعانى سونشالىقتى، ونىڭ ساياسي ىقپالى تەك وتكەن داۋىرلەرگە عانا ەمەس، كەلەشەك داۋىرلەرگە دە ىقپالىن تيگىزەتىندىگى تابيعي جاعداي. سوندىقتان ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە، اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ اراسىندا شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگى تۋرالى قىزۋ پىكىرتالاستار ءوربىدى. بۇل تۋرالى تالاي ايتىلدى دا، تالاي جازىلدى دا.
ال ءبىراق، زەردەلەپ قاراساق، بۇل داۋ-دامايلاردىڭ تۋىنداۋىنىڭ ءتۇپ نەگىزى - بۇدان الدەقايدا بۇرىندا، الپاۋىت يمپەريالاردىڭ الدىن الا جوسپارلاپ جاساعان، تىم الىستى كوزدەگەن ساياسي ويىندارىنىڭ استارىندا جاتقان سياقتى.
سولاردىڭ قيتۇرقى ساياساتىنىڭ سالدارىنان شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگى مەن قاي ۇلتقا جاتاتىندىعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر بۇرمالاۋشىلىققا ۇشىراتىلىپ، كەيبىر تۇستارى قاساقانا ۇمىتتىرىلىپ، ولارعا قاتىستى باسقا تىلدەردە جارىق كورگەن دەرەككوزدەرى دۇرىس اۋدارىلماۋىنىڭ سالدارىنان شاتاسىپ، شيەلەنىپ، تىم قۇپيالانىپ كەتكەن.
ءتىپتى، مۇنى الەمدىك دەڭگەيدەگى «مىڭ جىلدىقتىڭ قۇپياسى» دەسە بولاتىنداي. سودان بارىپ وسى ماسەلەگە قاتىستى سان قيلى قورىتىندىلار شىعارىلىپ جۇرگەنى دە بار. دەگەنمەن، داۋ-دامايدىڭ توركىنى تەك شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگىندە عانا ەمەس، ودان ەداۋىر تەرەڭدە جاتىر. كەزىندە شىعىس پەن باتىستىڭ ەكى اراسىنداعى كەڭ-بايتاق اۋماقتى الىپ جاتقان ۇلى دالادا ءومىر سۇرگەن ۇلى دالا ەلىنىڭ جارتىسىن تۇركى ەلدەرىنە، ال جارتىسىن موڭعول (مونگول) دەگەن ۇلتقا جاتقىزىپ الالاپ، سوسىن ولاردىڭ ءبىرىن جاۋلاۋشى-باسقىنشى ۇلت رەتىندە، ال ەكىنشى جارتىسىن جابىرلەنۋشى ۇلت رەتىندە كورسەتىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويىلۋىنا الپاۋىت يمپەريالاردىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىنىڭ ىقپالى بولعان سياقتى.
ال ەندى، جوعارىدا ايتىلعان «مىڭ جىلدىقتىڭ قۇپياسىن» شەشۋ، ءسويتىپ، ونىڭ بۇلتارتپايتىن ءادىل باعاسىن بەرۋ، سولايشا سان قيلى داۋ-دامايلارعا نۇكتە قويۋ ءۇشىن وسى ماسەلەگە قاتىستى شىنايى تاريحي شىندىق باياندالعان دەرەككوزدەرىن انىقتاپ، زەرتتەپ، ناقتى دالەلدەردى كورسەتۋ كەرەك. بۇل تەك بۇگىنگى كۇن ءۇشىن عانا ەمەس، كەلەشەك ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى شارۋا. مۇنى اتقارۋ ءۇشىن الدىمەن، اتالعان قۇپيانى اشىپ بەرەتىن، ياعني شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگىن انىقتاۋعا ناقتى دايەك بولاتىن جانە «موڭعول» دەگەن ۇلتتىڭ بۇرىن بولعان نە بولماعاندىعىن ايقىنداپ بەرەتىن شىنايى تاريحي مالىمەتتەر باياندالعان دەرەككوزدەرى بار ما؟ - دەگەن ماسەلەنى انىقتاپ الۋ قاجەت.
تاريحشىلار وسىنداي دەرەككوزدەرى رەتىندە نەگىزىنەن ەكى كىتاپتى اتايدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى: «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى». ەكىنشىسى: ءتۇپ نۇسقاسى بار، سوندىقتان عىلىمي ورتا شىنايىلىعىنا شەك كەلتىرمەگەن، الەمنىڭ تاريحشىلار قاۋىمى تۇگەل مويىنداعان «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابى.
الدىمەن، وسى ەكى كىتاپتىڭ قانشالىقتى سەنىمدى ەكەندىگىن سالىستىرىپ كورەر بولساق، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى كىتاپ العاش قاي تىلدە، قانداي جازۋمەن حاتقا تۇسىرىلگەندىگى ءالى كۇنگە دەيىن ءمالىم ەمەس. تەك بەيمالىم دەرەككوزىنەن قىتايشاعا ءتارجىمالانعان نۇسقاسى عانا بار. موڭعولدار سول نۇسقانى پايدالانا وتىرىپ ءوز تىلىنە اۋدارعان. نەگىزىندە، بۇل كىتاپتىڭ موڭعول تىلىندە جازىلعان ءتۇپ نۇسقاسى مۇلدەم جوق. سوندىقتان، بۇل دەرەككوزىن سەنىمدى دەپ ساناۋعا، عىلىمي دالەل رەتىندە قابىلداۋعا بولمايدى.
ال ەكىنشى دەرەككوزى جايلى ايتار بولساق، ول اسا سەنىمدى سانالاتىن «جاميع ات-تاۋاريح» («جىلنامالار جيناعى» (نەگىزىندە، «جاميع ات-تاۋاريح» دەگەن ءسوزدى قازاق تىلىنە تىكەلەي اۋدارعاندا «تاريحتار جيناعى» دەگەن ماعىنا بەرەدى.) كىتابى. ويتكەنى، ونىڭ اۆتورى اتى الەمگە تانىمال پارسىنىڭ ايگىلى تاريحشىسى، سونداي-اق، ساياسي قايراتكەرى راشيد اد-دين فازلۋللاح يبن يماد اد-داۋلا ابۋل-حاير حاماداني (1247-1318ج. ج). بۇل كىتاپتى عازان حاننىڭ تاپسىرىسى بويىنشا 1300-جىلى باستاپ، 1311-جىلى اياقتاعان.
حەتاگۋروۆ اۋدارماسى 1-بەتپارسى كىتابى 149-بەتجىلنامالاردا ايتىلۋىنشا، بۇل ەڭبەككە عازان حان سول ءداۋىردىڭ ەڭ بىلىكتى ساڭلاق تاريحشىلارىن جۇمىلدىرعان. ءتىپتى، شىعىستاعى قىتايدان، باتىستاعى فرانسيادان ەڭ اتاقتى تاريحشىلاردى الدىرعانى ءمالىم. سودان بولار، الەمگە ايگىلى كوپتەگەن تاريحشىلار بۇعان وتە جوعارى باعا بەرگەن.
مىسالى، ۆ. ۆ. بارتولد راشيد اد-ديننىڭ بۇل ەڭبەگىن تاريحي ەنتسيكلوپەديا اتاي وتىرىپ، بىلاي دەگەن: «مۇنداي ەڭبەك ورتا عاسىرلاردا الەمنىڭ ەشبىر حالىقتارىندا، ازيادا دا، ەۋروپادا دا بولعان جوق».
ال ي. پ. پەترۋشيەۆسكيدىڭ پىكىرى بويىنشا: «كوشپەندىلەردىڭ ەتنيكالىق بايلانىستارىن، الەۋمەتتىك ءومىرىن، تۇرمىسىن، قۇقىقتارى مەن اڭىزدارىن راشيد اد-ديننىڭ كەرەمەتتەي تولىققاندى جانە دالدىكپەن سۋرەتتەگەنى سونداي، ءبىز مۇنداي قولجازبالاردى موڭعولدىڭ دا، قىتايدىڭ دا نەمەسە باسقا ءبىر حالىقتاردىڭ دا ەشبىر دەرەككوزدەرىنەن تابا المايمىز. شىڭعىس حان سالتاناتىنىڭ قۇرىلۋى جانە موڭعول حالقىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن «التىن داپتەر» دەرەككوزى جانە قىتاي تاريحى مەن موڭعولدىڭ كونە اڭگىمەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازىلعان «جاميع ات-تاۋاريح» جىلناماسى «قۇپيا اڭىزدان» دا قۇندى، ءارى نەگىزگى دەرەككوزى بولىپ تابىلادى».
بۇل كىتاپقا قىزىعۋشىلىق اسا جوعارى بولعاندىقتان، ول ورىس تىلىنە جانە باسقا دا تىلدەرگە اۋدارىلعان. ءبىراق، ول اۋدارمالاردا كەيبىر كەمشىلىكتەر، ءتىپتى، بەلگىلى ءبىر بۇرمالاۋشىلىقتار دا بولۋى مۇمكىن. بۇلاي دەۋگە سەبەپ، اتالعان كىتاپتىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن وقىپ وتىرساڭ، ونىڭ كەيبىر جەرىندە «موڭعولدار تۇركى ۇلتىنان» دەسە، كەيبىر جەرىندە موڭعولداردى دەربەس ۇلت رەتىندە كورسەتەدى. سونداي-اق، العاشىندا «شىڭعىس حان قيات رۋىنان شىقتى» دەسە، كەيىننەن بارىپ ونى مۇلدەم موڭعول قىلىپ جىبەرەدى.
مىنە، وسىدان: «بۇل قالاي، العاشىندا تۇركىلەردىڭ رۋىنان بولعان شىڭعىس حان ءوزىنىڭ تۇركىلەرگە ءتان قيات رۋىن كەيىننەن موڭعول رۋىنا اۋىستىرىپ العانى ما؟ بۇل وعان نەلىكتەن قاجەت بولدى؟ موڭعول دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قايدان شىقتى؟» - دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى.
بۇل سۇراقتارعا ناقتىلى جاۋاپ تابۋ ءۇشىن، الدىمەن اتالعان كىتاپتار دۇرىس اۋدارىلدى ما، ولاردىڭ ءتۇپ نۇسقالارى بار ما، بار بولسا قايدا؟ - دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ كەرەك. سودان كەيىن تابىلعان ءتۇپ نۇسقالاردىڭ اراسىنان ەڭ سەنىمدىسىن تاڭداپ الىپ، سوعان سۇيەنە وتىرىپ بۇرىنعى اۋدارمالاردى سالىستىرىپ شىعۋ قاجەت. انە، سوندا عانا شىنايى اقيقاتتىڭ بەتى اشىلماق.
وسى ماقساتتا الدىمەن ىزدەنە كەلە، اتالعان كىتاپتىڭ بىرنەشە تىلدەرگە اۋدارىلعان نۇسقالارىن تاۋىپ، قاراپ شىقتىم. ءسويتىپ، تانىسقان كىتاپتارىمنىڭ ءبىرى ورىس شىعىستانۋشىسى ي. پ. بەرەزيننىڭ «سبورنيك لەتوپيسەي. يستوريا مونگولوۆ سوچينەنيە راشيد-ەددينا. يستوريا چينگيز-حانا» جانە «سبورنيك لەتوپيسەي. يستوريا مونگولوۆ. سوچينەنيە راشيد-ەددينا. ۆۆەدەنىە: و تۋرەتسكيح ي مونگولسكيح پلەمەناح» دەپ اتالعان كىتاپتارى. ول پارسى تىلىندەگى وسى كىتاپتى 1858-1888-جىلدار ارالىعىندا ورىس تىلىنە اۋدارعان. ءبىراق، ونىڭ اۋدارۋ كەزىندە باسشىلىققا العان ءتۇپ نۇسقاسىندا پارسى الفاۆيتىنە ءتان 4 ءارىپ (چ، گ، ج، پ) جەتىسپەيدى جانە تەرميندەر مەن اتاۋ سوزدەردى اداسپاي وقۋ ءۇشىن قويىلاتىن بەلگىلەرى جازىلماعان. نەگىزىندە، مۇنداي نۇسقامەن جۇمىس ىستەۋ 100 پايىزدىق كامىل ناتيجە بەرەدى دەپ ايتۋ قيىن.
ءدال وسىنداي جاعداي ل. ا. حەتاگۋروۆ تاراپىنان ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، موسكۆا جانە لەنينگراد قالالارىندا 1952-جىلى ك س ر و عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسىنان شىعارىلعان «راشيد-اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. توم 1, كنيگا پەرۆايا» اتتى كىتاپتا دا ورىن العان. مۇنىڭ دا ءتۇپ نۇسقاسىندا پارسى الفاۆيتىنە ءتان 4 (چ، گ، ج، پ) ءارىپ پەن ارنايى سوزدەرگە قويىلاتىن حارەكەتتەر جەتىسپەيدى. بۇل جايلى اۋدارماشىنىڭ ءوزى كىتابىنىڭ العى سوزىندە اشىپ ايتقان.
مىنە، وسى جاعدايلاردىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، اتالمىش كىتاپتىڭ ەشقانداي داۋ تۋدىرمايتىن تولىق تۇردەگى ءتۇپ نۇسقاسىن ىزدەپ تابۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدىم. سودان ىزدەي وتىرىپ، بىرنەشە نۇسقالاردى تاپتىم. ولار:
1) اتالمىش كىتاپتىڭ ەدينبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى اراب تىلىندەگى نۇسقاسى. ءاۋ باستا، بۇل كىتاپ 1060 بەتتەن تۇرعان سياقتى، سودان قازىرگى كۇنگە 399 بەتى عانا جەتىپتى. ءسويتىپ، بۇل كىتاپ ءارى تولىق ەمەس، ءارى اراب تىلىندە جازىلعاندىقتان پارسى تىلىنە ءتان 4 (چ، گ، ج، پ) ءارپى كەم.
2) نيدەرلاندتىڭ (وڭتۇستىك گوللانديا) لەيدەن قالاسىندا 1911-جىلى باسپادان شىققان 657 بەتتەن تۇراتىن پارسى تىلىندەگى نۇسقاسىنىڭ 2-تومى. بۇل كىتاپتىڭ بارلىق بەتتەرى دە، پارسى تىلىنە ءتان ارىپتەرى دە تۇگەل بولعانىمەن، قاجەتتى بەلگىلەرى قويىلماعان.
3) تەگەران قالاسىنداعى «ال-بارز» باسپاسى تاراپىنان 1994 (1373 ك. ح) جىلى شىعارىلعان راشيد اد-ديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىنىڭ پارسى تىلىندەگى 4 تومدىعى. بۇل ءتورت تومدىقتىڭ ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولعان 1-تومى 869 بەتتەن تۇرادى. ەڭ قۇندىسى - بۇل كىتاپتىڭ بارلىق بەتتەرى دە، پارسى تىلىنە ءتان ارىپتەرى دە، سونداي-اق، قاجەتتى سوزدەرگە قويىلاتىن بەلگىلەرى دە تۇگەل. سونداي-اق، كىتاپتىڭ ءتۇپ-ءتۇبىرى دە بار، ول تەگەران قالاسىنداعى ادەبيەت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحانا قويماسىندا ساقتاۋلى ەكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءدال ءبىز ىزدەپ جۇرگەن كامىل كىتاپ.
«جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىنىڭ اۆتورى دۇنيەگە 1247-جىلى كەلىپ، 1318-جىلى قايتقان. پارسى ەلىنىڭ الەمگە ايگىلى تاريحشىسى راشيد اد-دين فازلۋللاح يبن يماد اد- داۋلا ابۋل-حاير حاماداني اسا عۇلاما ادام بولعان. وسى قاسيەتتەرىنە بايلانىستى ۇلتى بولەك، ءدىنى بولەك بولعانىنا قاراماستان، ۇزاق ۋاقىت مەملەكەتتىك باس ءۋازىر قىزمەتىن اتقارعان.
پەرسيانىڭ سول كەزدەگى پاتشاسى، شىڭعىس تۇقىمى عازان حان بۇل كىسىنىڭ ءتىپتى ۋازىرلىك دارەجەسىن دە ساقتاپ، باسقا ەلدەردەن بەلگىلى تاريحشىلاردى شاقىرىپ، كوپ قارجى بولگەن. سودان جۇمىستى 1300-جىلى باستاپ، 13 جىل ەڭبەك ەتىپ، 1313-جىلى راشيد اد-ديننىڭ دۇنيەدەن وتۋىنە 7 جىل قالعاندا اياقتاپ بىتىرگەن.
عازان حان راشيد اد-ديننىڭ ءبىر وزىنە تاپسىرسا دا، ول ءدال وسى كىتاپتى جازىپ شىعار ەدى. ءبىراق، تەرەڭنەن ويلاعان عازان حان بۇل كىتاپتى سول ارنايى توپتىڭ مۇقيات تەكسەرۋىنەن وتكىزىپ العان. وسى شىعارمانىڭ الەمگە ۇلى كىتاپ رەتىندە تارالۋى دا، ءبىر جاعىنان، ول شىڭعىس حان تۋرالى العاش جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ ساپالى شىعۋىنا ۇلكەن تالاپ قويىلۋىندا بولسا كەرەك.
وسى سەبەپتى، شىڭعىس حان تۋرالى نەمەسە ونىڭ زامانى تۋرالى كىتاپ جازۋعا نيەتتەنىپ، قالام كوتەرگەندەردىڭ ءبارى دە وسى شىعارمانى نەگىزگە الىپ وتىرعان. ءبىراق، كەيبىر تۇستاردا اۋدارما دۇرىس بولماۋى سالدارىنان نەمەسە كەيبىر ويشىلداردىڭ ءوز وي-پايىمىن قوسۋلارىنىڭ، كوركەم ادەبيەت پەن شىنايى تاريحتى شاتاستىرىپ جازۋشىلاردىڭ «ەڭبەكتەرىنىڭ» اسەرىنەن شىڭعىس حان تاريحىنداعى تۇماندى جەرلەرىن ءتىپتى دە قويۋلاندىرىپ جىبەرگەن.
مىسالى، موڭعول دەگەن ءسوز بەن وسى اتاۋلى ۇلتتىڭ جوق جەردەن شىعا كەلۋى جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ تەڭ جارتىسى، سولاردىڭ قاتارىندا شىڭعىس حاننىڭ دا موڭعول دەگەن ۇلتتىڭ ىشىنەن تابىلۋى - البەتتە، ايتىپ كەتكەن بۇرمالاۋشىلىقتار مەن بۇرمالانعان دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ وي تولعاۋدىڭ جانە سولارعا ەلىكتەۋدىڭ سالدارىنان تۋىنداعان جاعدايلار بولىپ تابىلادى. ايتپەسە، راشيد اد-دين دە، ونىمەن جۇمىس ىستەگەن عالىمدار دا جانە ولار اڭگىمەلەسكەن باسقا ادامدار دا، ەش جەردە موڭعول دەگەن حالىق تۋرالى ايتپاعان، ەسىنە الماعان جانە اتاماعان. ءتىپتى، ونداي حالىقتىڭ بار ەكەنىن ولار بىلمەگەن دە سياقتى. سوندىقتان «موڭعول» دەگەن ءسوز «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىنىڭ ءبىر جەرىندە دە، ءبىر اۋىز دا ايتىلمايدى، كەزدەسپەيدى. شىڭعىس حان تۋرالى دا، ونىڭ ەلى تۋرالى دا اڭگىمە بولعاندا، ول كىسىلەر تەك ءبىر-اق ءسوزدى عانا پايدالانعان، ول مۇعۋل دەگەن ءسوز. بۇل نە؟ بۇل ءسوز نەنى بىلدىرەدى؟
قاتە كەتىپتى دەيىن دەسەڭ، ول ءبىر-اق جەردە كەتۋى مۇمكىن ەدى عوي، ال بۇل ءسوز كىتاپتىڭ بارلىق جەرىندە وسىلاي جازىلعان. جانە راشيد اد-دين سياقتى عۇلاما مۇنداي قاتەنى جىبەرۋى مۇمكىن بە؟ ال ەندى قاتە كەتە قالعان جاعدايدا، كىتاپ جازۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن عازان حان، ونىڭ ءبىلىمدى ادام بولعانىنا كۇمان جوق، «مەنىڭ اتا-بابامدى نەگە دۇرىس جازباعانسىڭ؟» دەپ، نەگە وزگەرتپەگەن؟ عازان حان شىڭعىستىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، ەگەر ولار شىن موڭعولدار بولسا، نەلىكتەن ءوز حالقىنىڭ اتاۋىن «موڭعول» دەپ جازدىرماعان؟
شىڭعىس حان ءوز بالالارىن، نەمەرەلەرىن باسقا ەلدەرگە جىبەرىپ، حان تاعىنا وتىرعىزدى، باسشى ەتىپ قويدى. ءبىراق، وزىنە قالعان قارا شاڭىراقتى، ءوز مەملەكەتىن ول نەگە «مۇعۋلستان» دەپ اتادى؟ نەگە موڭعولستان، نە موڭعوليا دەپ اتامادى؟
ەگەر بۇل جاعدايعا مەيلى دەسەك، وندا ءالى، ەش ەلدە، ونداي كىتاپ جازىلىپ كورمەگەن زاماندا، ۇلكەن مەمۋار تاستاپ كەتكەن، سول زاماننىڭ ءبىلىمپازى، بارلاس رۋىنان شىققان بابىر (بابۋر)، نەگە ءوزىنىڭ شىعىستاعى يمپەرياسىن مۇعۋلستان دەپ اتادى؟
مۇعۋل ءسوزى مەن موڭعول ءسوزى قۇلاققا ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولىپ ەستىلگەنىمەن، بۇل ەكەۋىنىڭ اراسى كوك پەن جەردەي عوي. وسىعان قاراماي، كەيبىرەۋلەر قازاق پەن موڭعولدىڭ ءتۇبى ءبىر دەپ تە قالىپ ءجۇر. بۇل شىندىققا ەش جاناسپايتىن جاعداي. ولار بىزدەن ءتىلى دە، ءدىنى دە بولەك حالىق. قايدان ءتۇبى ءبىر بولادى، ولار تۇركى حالىقتارىنا جاتقان دا ەمەس، جاتپايدى دا. ءتىپتى، اتام زاماننان كەلە جاتقان، كوپ مىڭ جىلدىق تاريحى بار ساقتاردىڭ دا ۇرپاقتارىنا كىرمەيدى. ول حالىق زاتى بولەك تيبەت، تاڭعۇت، بۇيرات جانە باسقا دا حالىقتارمەن ءبىر توپقا جاتاتىن بولۋ كەرەك.
ال مۇعۋل ۇعىمى وتە كونە زاماننان بەرى كەلە جاتقان ۇعىم. بۇل توپقا تەك كەڭ-بايتاق جەردى جايلايتىن تۇرىك تايپالارى عانا كىرگەن. مۇنى نىق سەنىممەن ايتۋىمنىڭ سەبەبى، مەن وسى شىندىقتارعا راشيد اد-ديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىن پارسى تىلىندە وقي وتىرىپ كوز جەتكىزدىم. وندا «موڭعول» ءسوزىنىڭ مۇلدەم كەزدەسپەيتىندىگى اقيقات. سونداي-اق، كىتاپتا اتالاتىن «مۇعۋل» ءسوزىنىڭ «موڭعول» دەگەن سوزگە ەش قاتىسى جوقتىعى دا داۋسىز. ەڭ باستىسى - كىتاپتا «مىڭ جىلدىق قۇپياسىنا» اينالعان «مۇعۋل» ءسوزىنىڭ شىعۋ ءتۇبىرى دە جانە ونىڭ ماعىناسى دا تايعا تاڭبا باسقانداي انىقتالعان.
وسى ايتقاندارىم قۇر بوس ءسوز بولىپ قالماۋى ءۇشىن، تەگەران قالاسىنداعى ادەبيەت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحانا قورىندا ساقتاۋلى راشيد اد-ديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى نەگىزىندە تەگەراننىڭ «ال-بارز» باسپاسى تاراپىنان 1994-(1373 ك. ح) جىلى باسپادان شىعارىلعان كىتاپتىڭ ءبىرشاما جەرىنەن دايەك رەتىندە ءۇزىندى كەلتىرەمىن. اباي اتامىزدىڭ «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەگەنىندەي، وقيىق، ويلانايىق، اعايىن!
ءبىرىنشى ءبولىم ءتورتىنشى تاراۋ
كەزىندە «ەرگەنە-قۋنعا» قاشىپ كەتىپ «دۇرلۇككەن» اتانعان نۋكۋز بەن قياتتان تاراعان تۇركى-مۇعۋل تايپالارىنىڭ دۋبۋن بايان مەن الان قۋاعا دەيىنگى ارالىقتاعى داۋىرلەرىنە قاتىستى دەرەكتەر.
بۇل قۇتتى كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە تولىق، كەڭىنەن تۇسىنىكتەمە ايتىلعانىنداي، مۇعۋل تايپالارى جالپى تۇركى تايپالارىنىڭ قاتارىنان بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ءتۇر-الپەتى دە، تىلدەرى دە ءبىر بىرىنە ساي جانە جاقىن (ۇقساس) كەلەدى. بۇل اتالعان تايپالاردىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ باستاۋىن نۇح (ا. س.) پايعامباردىڭ ۇلى يافەستەن الادى. ونى (يافەستى) ابۋلجا حان دەپ تە اتايدى، ءسويتىپ ول بۇكىل تۇركى تايپالارىنىڭ جالپى اتاسى بولىپ كەلەدى.
الايدا، بايىرعى داۋىرلەردىڭ كەزى كەتىپ، ارادا سان عاسىرلار (كوپ ۋاقىت) وتكەن. راسىندا، ۋاقىتتىڭ توقتاماي ءجۇرىپ وتىرۋى كوپتەگەن وقيعالاردىڭ ۇمىتىلۋىنا سەبەپ بولادى. ال تۇركىلەردىڭ ول بايىرعى زامانداردا كىتاپتارى دا، جازۋى دا بولماعان، سوندىقتان ولار وتكەن 4-5 مىڭ جىلدىقتىڭ تاريحىن ەش جەرگە جازىپ قالدىرا الماعان. سوندىقتان، ولاردا وتكەن ءداۋىر وقيعالارى تۋرالى بەلگىلەنگەن، سەنىمدى ەسكى جازبا دەرەكتەر جوق. تەك قانا اكەدەن بالاعا اۋىزشا ايتىپ جەتكىزۋ جولىمەن (تاسىلىمەن) جەتىپ كەلگەن كەيبىر اۋىزەكى دەرەكتەر عانا بار.
بۇل ايتىلعان تۇركى تايپالارىنىڭ بارلىعىنىڭ بەلگىلى تۇراقتاۋ ورىندارى بولعان. ءسويتىپ، ولاردىڭ كيىز ۇيلەرىنىڭ ورنالاسۋى ءبىر-بىرىنە جاقىن دا كورشىلەس تىگىلەتىن. جانە ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كيىز ۇيلەرىنىڭ ورنالاسۋى قاي جەردەن قاي جەرگە دەيىن تىگىلۋى سەنىمدى تۇردە بەلگىلى بولعان. ولاردىڭ كيىز ۇيلەرىنىڭ جيناعى (ياعني ولارعا قاراستى بولعان اۋماقتىڭ شەكاراسى) ۇيعىر ءۋالاياتىنىڭ شەكاراسىنان قىتاي مەن جۋرچاعا دەيىنگى ارالىقتاعى، قازىر مۇعۋلستان دەپ اتالاتىن وڭىرلەردى جايلاعان بولاتىن. بۇل اتالعان اۋماقتار مەن ولارعا قاتىستى دەرەكتەر جانە تۇسىنىكتەمەلەر جوعارىدا تولىعىمەن ايتىلعان.
ءسويتىپ، كونەدە - وسىدان شامامەن 2000 جىل بۇرىن، (كەيىننەن) مۇعۋل دەپ اتالعان (تۇركىلىك) تايپا مەن وزگە تۇركى تايپالارىنىڭ اراسىندا داۋ-جانجال تۋىپ، جانجالدىڭ سوڭى قاقتىعىس پەن سوعىسقا اينالدى.
بۇل جايلى وتە سەنۋگە تۇرارلىقتاي ايگىلى ادامداردىڭ اۋزىنان جەتكەن ناقتى اڭگىمە-دەرەكتەرگە سايكەس: (سول وڭىرلەردە ءومىر سۇرگەن) باسقا (تۇركى) تايپالار (كەيىننەن) مۇعۋل (اتاناتىن) تايپاسىنىڭ ۇستىنەن جەڭىسكە جەتىپ، ولاردى سونداي قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتتى - ناتيجەسىندە ولاردىڭ اراسىنان ەكى ەركەك پەن ەكى ايەل عانا ءتىرى قالدى. بۇل ەكى وتباسى جاۋدان قاشىپ، جاۋ جەتە المايتىن، اينالاسى تىك تاۋلار مەن قالىڭ ورمان بولعان، ءبىر كىشكەنتاي جاسىرىن جولدان باسقا بارار جول قالماعان، ءبىر وڭىرگە بارىپ جان ساۋعالاستى.
نەگىزىنەن ول جەرگە جەتىپ بارۋ وتە قيىن بولعانىمەن، تاۋلاردىڭ ورتاسىندا قالىڭ، نۋلى بوپ وسەتىن شالعىن جانە تابيعاتى بويىنشا قولايلى جايلاۋ بار ەدى. ول جەردىڭ اتاۋى «يرگانا (ەرگەنە) قۋن». «قۋن» ءسوزىنىڭ ماعىناسى - «قيسىق تاۋ»، ال «ەرگەنە» ءسوزى - «تىك»، ياعني «تىك شىڭ» دەگەن ماعىنانى اڭعارتادى.
سونداي-اق، (امان قالعان) ەكى كىسىنىڭ ەسىمدەرى نۋكۋز جانە قيان بولاتىن. ولار ءھام ولاردىڭ ۇرپاقتارى كوپ ۋاقىتتار بويى سول ءوڭىردى مەكەندەپ، ءوسىپ-ءونىپ كوبەيدى.
ءسويتىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءارقايسىسى بولەك-بولەك ءبىر تارماق بولىپ، بەلگىلى دە ايگىلى ءبىر اتپەن نەمەسە لاقاپپەن اتالاتىن بولىپ، ءارقايسىسى بەلگىلى ۋباققا اينالدى. ۋباق ءسوزى بەلگىلى ءبىر سۇيەككە (رۋعا) جانە (سودان تاراعان) ۇرپاققا قاتىستىلارعا ايتىلادى (قازاقتاعى «ۇباق-شۇباق» ءسوزى بىرىنە ءبىرى ىلەسكەن دەگەن ماعىنانى بەرەدى - ز. و.). كەيىننەن بۇل ۋباقتار دا تارماقتارعا ءبولىندى. قازىرگى ۋاقىتتا مۇعۋل تايپالارىنىڭ اراسىندا وسى ايتىلعان تارماقتاردان پايدا بولعان رۋلاردىڭ بارشاسى ءبىر-بىرىمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناستا تۇرادى. ال ولاردىڭ ءتۇپ نەگىزى «مۇعۋل دۇرلۇككەن».
ال اسىلىندا «مۇعۋل» ءسوزىنىڭ نەگىزى «مۇڭ ۇل» بولعان، ياعني «مۇڭلى بەيشارا» جانە «قاراپايىم، اقجارقىن، اق كوڭىل» دەگەن ماعىنانى اڭعارتادى.
«قيان» ءسوزى تاۋدىڭ باسىنان تومەن قاراي اعاتىن جىلدام، ەكپىندى «كۇشتى اعىس» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قياندار وتە جاۋىنگەر، باتىر ءارى وتە ەرجۇرەك بولعاندىقتان، ولار وسى سوزبەن (اتپەن) اتالعان بولاتىن. ال «قيات» ءسوزى - «قيان» ءسوزىنىڭ كوپشە ءتۇرى. ەجەلگى داۋىرلەردە، وسى رۋدىڭ باستاۋىنا جاقىن ۇرپاقتارى «قيات» دەپ اتالاتىن بولعان.
تاۋلار مەن ورمان اراسىنداعى شاتقالدا ءومىر ءسۇرىپ، كوبەيگەن سوڭ بۇل جەرلەر ول حالىق ءۇشىن تار بولىپ قالدى. سوندىقتان، ولار ءبىرى-بىرىمەن كەڭەس جاساپ، بۇل تابيعاتى قاتال شاتقالدان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەستىردى.
كەڭەسە كەلە ولار ۇنەمى تەمىر شيكىزاتى الىنىپ، سول جەردە تەمىر بالقىتىلاتىن ورىندى تاڭدادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ بارلىعى جينالىپ، ورماننان وتە كوپ اعاش وتىن مەن كومىر الىپ كەلدى. ودان سوڭ جەتپىس باس بۇقا مەن جىلقىلاردى سويىپ، ولاردىڭ تەرىلەرىنەن وتقا جەل ۇرلەيتىن كورىك جاسادى. سودان سوڭ ولار اعاش وتىندار مەن كومىردى الگى تەمىر شيكىزاتى وندىرىلەتىن قيانىڭ قاسىنا ورنالاستىردى. ءسويتىپ جينالعان وتىنعا جالىن تاستاپ، بارلىعى وتقا جەتپىس كورىكتەن جەل ۇرلەپ، الگى قيا بالقىپ كەتپەگەنىنشە توقتامادى.
بۇل ءىستىڭ ناتيجەسىندە ول قيانىڭ قويناۋىنان وتە كوپ تەمىر الىندى، سونىمەن قاتار سىرتقا شىعاتىن جول دا اشىلدى. وسىلايشا، ولار كوپتەن بەرى تۇراقتاعان تار شاتقالدان كەڭ جايلاۋعا قونىس اۋداردى. بىزگە جەتكەن دەرەكتەردە ايتىلۋىنشا، كورىكتەرمەن جەل بەرۋ قىزمەتىنىڭ باستاۋىن تىكەلەي قياننان باستاۋ الاتىن رۋلاردىڭ اراسىنداعى ەڭ ۇلكەنى (باسشىسى) اتقاردى. ءدال سولار سياقتى كورىكتەرمەن جەل بەرۋ قىزمەتىن نۋكۋز تايپاسى مەن ولاردىڭ ءبىر تارماعى بولىپ كەلەتىن ۋرياڭقات رۋى دا اتقاردى.
كورىكتەرمەن جەل بەرۋگە قاتىسقاندارى جايلى بىرنەشە وزگە تايپا وكىلدەرى دە ايتادى. ءبىراق، ولاردىڭ بۇل ىسكە قاتىسى بار ەكەندىگىن جوعارىدا اتالعان ەكى ۇلكەن رۋ مويىندامايدى. جانە ايتىلۋىنشا، ەرگەنە-قۋندا نۋكۋز بەن قياننان تاراعان، بىرنەشە تارماقتاردان (اتالاردان) تۇراتىن قوڭىرات رۋى باسقالارمەن كەڭەسپەي، اقىلداسپاي وزگە رۋلاردىڭ تۇراقتارى مەن وشاقتارىن تاپتاپ، باسقالاردان بۇرىن ەرگەنە-قۋن شاتقالىنان شىعىپ كەتكەن.
سوندىقتان، باسقا تايپالار، قوڭىرات رۋىنىڭ كوپشىلىككە بەلگىلى بولعان اياق اۋرۋى - قوڭىراتتاردىڭ وزگە رۋلاردىڭ وشاقتارىن تاپتاپ، ەشكىممەن اقىلداسپاي، باسقالاردان بۇرىن شاتقالدان شىعىپ كەتىپ، وزگە رۋلاردىڭ وشاقتارى مەن قۇرمەتىن تاپتاعانىنان ۇشىراعان، مىنە، وسى سەبەپتەن قوڭىرات تايپاسى اۋىرتپالىق جاعدايعا ۇشىراعان، دەپ سەنەدى.
قازىرگى ۋاقىتتا وسىندا (پەرسيادا - ز. و.) ءومىر ءسۇرىپ جاتقان - (كەزىندە) ەرگەنە-قۋندى كورگەن مۇعۋلدار توبى: ول جەردىڭ تابيعاتى قاتال بولعانىمەن، ونداعى ءومىر، اڭىزداردا ايتىلاتىنداي، وتە قيىن ەمەس ەكەنىن ايتادى. ال ولاردىڭ تاۋدى بالقىتۋىنىڭ سەبەبىن - ءوز اتاق-داڭقتارىن شىعارۋدىڭ ءبىر وزگەشە جولى عانا بولعان دەيدى.
قۇرالاس رۋىنان شىققان الان قۋانىڭ كۇيەۋى دۋبۋن بايان - قيان رۋىنان شىققان، شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگى جوعارىدا ايتىلعانداي سول ەكەۋىنە (دۋبۋن بايان مەن الان قۋاعا) بارىپ تىرەلەدى...
جوعارىدا كەڭىنەن ايتقانىمىزداي، بۇل تايپانى بايىرعى ۋاقىتتاردا قيات دەپ اتاعان. سوسىن، دۋبۋن باياننان كوپتەگەن رۋلار تاراپ، ولاردان دا كوپ تارماقتار ءبولىنىپ شىعۋىنىڭ سەبەبىنەن ۋاقىت وتە كەلە ول رۋلار مەن تارماقتاردىڭ بارلىعى وزىنە ءتان ەرەكشە اتاۋلارمەن اتالاتىن بولدى.
سودان سوڭ الان قۋانىڭ التىنشى ۇرپاعى (شوپشەگى) كابۋل حان ەسىمدى كىسى وزىنەن سوڭ التى ۇل قالدىردى. ولاردىڭ بارلىعى ۇلى جاۋىنگەر، ءباھادۇر ءارى وتە سىيلى ادامدار بولعاندىقتان، ولاردى قايتادان قيات دەپ اتاپ كەتتى.
سول ۋاقىتتان بەرى كابۋل حاننىڭ كەيبىر بالالارى مەن ونىڭ ۇرپاعىن «قيات» دەپ اتايدى. ولاردىڭ ىشىندە «قيات» اتاۋىمەن ەڭ كوپ اتالاتىنى كابۋل حاننىڭ بالاسى بارتان ءباحادۇردىڭ بالالارى. بارتان ءباحادۇر ءوز كەزەگىندە شىڭعىس حاننىڭ باباسى بولىپ كەلەدى. سول ۋاقىتتا بارتان ءباحادۇردىڭ مۇنگەدۋ كيان دەگەن ۇلكەن ۇلى بولاتىن.
«مۇنگەتۋ» ءسوزى «قالى كوپ ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ونىڭ موينىندا ۇلكەن قالى بولعاندىقتان ەسىمىن وسىلاي اتاعان. ول ۇلى ءباحادۇر بولاتىن. قازىرگى كەزدە دەشتى قىپشاق دالاسىندا ءومىر سۇرەتىن قياتتاردىڭ كوپشىلىگى سونىڭ ۇرپاعىنان جانە ونىڭ اكەسى بويىنشا اعالارىنىڭ ۇرپاعىنان تاراعان. ال شىڭعىس حان مەن ونىڭ اتالارى جانە اعالارى جوعارىدا ايتىلعانداي اتاققا يە بولىپ، قيات تايپاسىنان شىققان.
سوسىن، شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۋگەي ءباحادۇردىڭ بالالارى قيات-بۋرجىقين (بۇرجىگىن) دەپ اتالىپ كەتتى. ولار - قياتتار ءارى بۇرجىگىندەر. «بۇرجىگىن» ءسوزى تۇركى تىلىندە «كوزى كوك ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ولاردىڭ (تەرىسىنىڭ) ءتۇسى سارعىش بولىپ كەلەدى. ولار ءوز بولمىسىنان وتە باتىل ءارى جاۋجۇرەك كەلەدى.
ءتىپتى، ولاردىڭ ەرجۇرەكتىگى اڭىزعا اينالعان. باسقا رۋلار ءبىرى-بىرىمەن جانجالداسىپ، جانجال سوڭى سوعىسقا اينالعاندا ولار قيات-بۇرجىگىندەردەن بارىپ كومەك سۇراعان، ولاردىڭ الدىنا كەلىپ، ولاردىڭ توبەسىنەن ءتۇرلى سىي-سياپاتتاردى جاۋدىرىپ، ولاردىڭ كۇشى مەن كومەگىنە جۇگىنگەن. ولاردىڭ قولداۋىمەن الگىلەر وزدەرىنەن كۇشتى جاۋلاردى جەڭىپ، ولاردان باسىم تۇسەتىن.
مۇعۋلدار اراسىندا ولاردىڭ دارەجەسى جايلى نە بەلگىلى بولسا، ول ماعلۇماتتار وسىندا باياندالعان. سونداي-اق، تومەندە كەڭىنەن باياندالاتىنداي، ولاردان كوپتەگەن باسقا رۋلار تاراعان. جانە رۋلار تۋرالى بايانداۋلاردىڭ كولەمدى دە كوپ ءسوزدى بولۋىنىڭ باستى سەبەبى «نيرۋن» رۋى مەن شىڭعىس حاننىڭ اتالارى تۋرالى باياندالىپ، ولاردىڭ بارلىعى باسىندا ءبىر رۋدان بولىپ، ءبىر اتاعا بارىپ تىرەلەدى.
ولاردىڭ ورتاق اتالارى سول «ەرگەنە-قۋنعا» شىعىپ كەتكەن ەكى كىسىگە بارىپ ۇشتاسادى. ولار ول وڭىردە كوپ ۋاقىت تۇراقتاپ، كوبەيدى. ءسويتىپ، ولاردان باسقا تارماقتار پايدا بولىپ، تارماقتار وسە كەلە رۋلارعا اينالدى. ولاردىڭ بارلىعىن «مۇعۋل دۇرلۇككەن» دەپ اتايدى.
ولاردىڭ ۇرپاقتارىنان كوپتەگەن باسقا رۋلار ءوز باستاۋلارىن الادى. سونداي-اق، دۋبۋن بايان مەن الان قۋادان تارايتىن كەيبىر رۋلار كوپتەگەن رۋلارعا ءبولىنىپ كەتكەن. ول تۋرالى ءبىز ەكىنشى جانە ءۇشىنشى بولىمدە تولىق توقتالاتىن بولامىز.
ءبىراق ولار جايلى ايتۋدان بۇرىن، شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ زامانىندا وسى اتالعان «نۋكۋز» جانە «قيات» تايپالارىنىڭ وكىلدەرىنەن امىرلەر شىققاندىعىن ايتۋ كەرەك. قازىر يران مەملەكەتىندە (ءامىر بولعانداردىڭ قاتارىنا) «نۋكۋز» رۋىنان مىڭ قولدىڭ ءامىرى جاۋۇرشي جاتادى.
ونىڭ ۇلدارى كارا مەن سۋباتاي (سۇبەتاي) دا مىڭ قولدىڭ امىرلەرى بولدى. اباعا حاننىڭ قۇتتى بيلىك ەتۋ زامانىندا، جالايىر رۋىنان شىققان مۋقالي گۋياڭنىڭ ۇرپاعى جاۋقۋر باسقارعان مىڭدىقتىڭ ىشىندە دە وسى اتالعان «نۋكۋز» رۋىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى بولعان.
* * *
...ەندى وسى ۇزىندىدە باياندالعان تىڭ دەرەكتەرگە قاتىستى شاعىن تۇسىنىكتەمە ايتار بولسام، ۇزىندىدە كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ «مۇعۋل» تايپالارى دەپ اتالىنىپ كەلگەن تايپالاردىڭ ءبارى نەگىزىندە تۇركى تەكتەس تايپالاردىڭ قۇرامىنان شىققاندىعى ءمالىم بولدى. سونداي-اق، «ەرگەنە-قۋن» وڭىرىنە جان ساۋعالاپ بارعان تۇركى رۋلارىنىڭ وكىلدەرى بولعان نۋكۋز بەن قياننان تاراعان رۋلاردىڭ ەڭ العاشقىلارى رەتىندە «قيات» پەن «قوڭىرات» رۋلارىنىڭ اتالۋى، سوسىن مۇعۋلدار دەپ اتالاتىن رۋلاردىڭ بارلىعى سول ەكى ادامنان تاراعاندىعىن، ولاردىڭ بارلىعىنىڭ نەگىزىن تۇركىلەر قۇراعاندىعىن كورسەتەدى.
ولاي بولسا، اكەسى قيات جانە اناسى قوڭىرات بولعان شىڭعىس حان قايسى ۇلتتان بولۋى مۇمكىن؟ شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۋگەي ءباحادۇردىڭ قيات رۋىنان بولعاندىعىن راشيد اد-دين انىق تۇردە جازعان.
بۇعان قوسا، جوعارىدا ايتقانىمداي، بۇل كىتاپتى باسىنان اياعىنا دەيىن مۇقيات وقىپ شىققاننىڭ وزىندە «موڭعول» دەگەن ءسوز مۇلدەم كەزدەسپەيدى. ال كىتاپتا ءجيى كەزدەسەتىن «مۇعۋل» دەگەن ءسوز جايلى ايتار بولسام، ونى «موڭعول» دەگەن سوزبەن شاتاستىرماۋ قاجەت. ويتكەنى، بۇل ەكەۋى ءبىر-بىرىنە مۇلدەم جات سوزدەر. «مۇعۋل» ءسوزىنىڭ اسىل ءتۇبىرى «مۇڭ ۇل»، ياعني جاۋدان ارەڭ قاشىپ جان ساۋعالاعان «مۇڭلى بەيشارا، قاراپايىم اقجارقىن ۇل» دەگەن ماعىنانى اڭعارتادى. بۇل ءسوز انىق تۇردە «مۇڭ ۇل» دەپ، ياعني «مۇڭ» سوزىندەگى «ن» جانە «گ» ارىپتەرىنىڭ ەكەۋى دە «سۇكۇن» بەلگىسىمەن بەلگىلەنىپ، قازاق الفاۆيتىندەگى «ڭ» ارپىنە ساي تۇردە جازىلعان.
سونداي-اق، اراب الفاۆيتى قاعيدالارى بويىنشا «سۇكۇن» بەلگىسىمەن بەلگىلەنگەن ارىپكە «ا»، «ءا»، «ە»، «ي»، «و»، «ۋ»، «ءۇ»، «ۇ» ارىپتەرىن تىركەپ وقۋعا بولمايدى. سوندىقتان، «مۇڭ ۇل» دەگەن جازۋداعى «مۇڭ» سوزىمەن «ۇل» ءسوزى ءبىر-بىرىنە تىركەلمەي، بولەك جازىلعان، سودان بولەك وقىلۋعا ءتيىس. بۇل قاعيدا - اراب الفاۆيتىنىڭ بۇلجىماس قاعيدالارىنان سانالادى.
ال ەندى وسى كىتاپتىڭ ل. ا. حەتاگۋروۆ تاراپىنان ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، 1952-جىلى ك س ر و عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسىنان شىعارىلعان نۇسقاسىن قاراستىراتىن بولساق، وندا ءبىز اتاعان سوزدەگى «سۇكۇنگە» قاتىستى بۇلجىماس قاعيدا بۇرمالانىپ، «مۇڭ ۇل» دەگەن ءسوزدى بۇرمالاپ «مۋنگول» دەپ جازعان. وسىدان كەيىن «مونگول» دەگەن ءسوزدىڭ بۇرمالاۋشىلىق سالدارىنان پايدا بولعاندىعى شىعادى.
مۇنداي بۇرمالاۋشىلىقتىڭ العاشقى كورىنىسىن 1858-1888-جىلدار ارالىعىندا جارىق كورگەن ي. پ. بەرەزيننىڭ «سوچينەنيە راشيد- ەددينا سبورنيك لەتوپيسەي. يستوريا مونگولوۆ» دەپ اتاعان كىتابىنان دا كورۋگە بولادى. ول كىتابىنىڭ اتاۋىن «مۇعۋلدار تاريحى» دەۋدىڭ ورنىنا «مونگولدار تاريحى» دەپ اتاۋ بەرىپ، وندا كەزدەسەتىن «مۇعۋل» دەگەن سوزدەردىڭ ءبارىن «مونگول» دەپ، «مۇعۋلستان» ءسوزىن «مونگوليا» دەپ بۇرمالاپ اۋىستىرىپ جازعان.
ال ەندى «مۇڭ ۇل» دەگەن ءسوزدى ءبىرشاما دۇرىس تۇردە «مۋنگ ۋل» دەپ ترانسكريپتسيالاعانىمەن، ونىڭ ماعىناسىن «ۋگنەتەننىي ي تۋپوي» دەپ وڭدىرماي اۋدارعان. ونىڭ اۋدارما كەزىندە مۇنداي ءتاسىلدى قولدانعانى تەك بۇل ەمەس.
قورىتىندىلاي ايتقاندا، ي. پ. بەرەزيننىڭ اۋدارماسىندا دا، ل. ا. حەتاگۋروۆتىڭ اۋدارماسىندا دا دەرەكتەردىڭ كەيبىر تۇستارىن بۇرمالاپ اۋدارۋدىڭ سالدارىنان، جالپى تۇركىلەرگە ءتان «مۇعۋل» دەگەن ءسوز «مونگول» دەگەن مۇلدەم جاڭا سوزگە اۋىستىرىلىپ، بۇرىن بولماعان بەيمالىم ءسوز شىعارىلىپ، ءسويتىپ ەشقانداي ماعىنا اڭعارتپايتىن، ەشبىر ەلدىڭ تىلىندە كەزدەسپەيتىن، ماعىناسىنا ەشكىم تۇسىنبەيتىن، سودان مىڭ جىلدىقتىڭ قۇپياسىنا اينالىپ، تۇركىلەردىڭ تاريحىنا وراسان زور زيان تيگىزگەن، ناعىز ماڭگۇرتتىڭ ءسوزى پايدا بولعان.
سونىڭ سالدارىنان، شىعۋ تەگى ءبىر، ءتىلى دە، كورىنىسى دە، سالت-ءداستۇرى دە ءبىر تۇركى تەكتەس حالىقتاردى قۇرايتىن كوپتەگەن رۋلار مەن تايپالاردىڭ كەيبىرىن تۇركىگە، ال كەيبىرىن موڭعول دەگەن باسقا جاڭا ءبىر ۇلتقا جاتقىزىپ الالايتىن، ءتۇپ شىندىعىن، ءسىرا، ءتۇسىنىپ بولمايتىن تاريح قالىپتاستىرىلعان.
جالپى ايتقاندا، بۇل كىتاپتىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقالارىندا سوزدەردىڭ بۇرمالانىپ اۋدارىلىپ، مۇلدەم بەيماعىنا بولعان، ياعني ماعىنا اڭعارتپايتىن، ءتۇسىنىپ بولمايتىن جاعدايعا جەتكەن تۇستارى از ەمەس.
بۇعان جانە ءبىر مىسال كەلتىرەر بولسام، جوعارىداعى اۋدارمادا كەلگەن «مۇعۋل دۇرلىككەن»، ياعني جاۋدان قاشىپ «دۇرلىككەن مۇعۋل» دەگەن ماعىنانى اڭعارتاتىن ءسوز. بۇل ءسوزدى ورىس تىلىنە «مونگول-دارلەكين» دەپ اۋدارىپ، مۇلدەم ماعىناسىز ەتىپ جىبەرگەن.
مىنە، وسىنداي جاعدايلاردى كورگەننەن كەيىن راشيد اد-ديننىڭ اتالعان كىتابىن ونىڭ پارسى تىلىندەگى نۇسقاسىنان قازاق تىلىنە تىكەلەي اۋدارۋ اسا قاجەت ەكەندىگىن ءتۇسىندىم. ءتىپتى، بۇل شارۋانى اتقارۋ وسى ۇرپاقتىڭ ءارى پارىزى، ءارى قارىزى ەكەن دەسەم، جاڭىلىسپاعان بولارمىن. ويتكەنى، بۇل كىتاپتى وقي وتىرساڭ، وندا مۇعۋل تايپالارىنىڭ تۇركىلەرگە جاتاتىندىعى، سودان بارىپ «مۇعۋل» دەگەن ءسوز بارلىق تۇركىلەرگە دە قاتىستى «تۇركى-مۇعۋلدار» دەپ تە قولدانىلعانىن جانە وسى تۇركى-مۇعۋلدار شىعىستاعى قىتاي قورعانىنان تارتىپ، باتىستا ەۋروپاعا دەيىنگى ارالىقتى جايلاعان ەل بولعاندىعىن اڭعاراسىڭ.
ءزارىپباي ورازباي،
م. اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «تۇركى تانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ
اعا عىلىمي قىزمەتكەرى.