قازاقتىڭ وتكەن تاريحىندا الەم تانيتىن ءىرى تۇلعا كىم؟

استانا. قازاقپارات - جوشى حان قازاققا جات پا؟ رۋحى مىقتى، قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋ - ءار ۇلتتىڭ ارمانى. ءبىراق سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، ۇلتتى جۇدىرىقشا جۇمىلدىرىپ، جۇرەگىنە نۇر قۇيىپ، كوكىرەگىنە اسقاق ارمان تۇندىرىپ، بويىنا قايرات، جانىنا جانارتاۋداي نامىس بەرەتىن ءبىر رۋح كەرەك- اق.

 ول ارينە، ۇلتتىق يدەيا ياعني تامىرىندا ۇلتتىڭ بولمىسى، مادەنيەتى، ءجۇرىپ وتكەن تاريحى بۇلقىنىپ جاتاتىن يدەولوگيا. بۇعان ۇلتتىڭ قاتپار- قاتپار تاريحىندا اتتارى التىن ارىپپەن جازىلىپ قالعان ۇلى تۇلعالاردى دا قوسۋعا بولادى.

 ويتكەنى ولاردىڭ ۇلت ءۇشىن ەتكەن قىزمەتى، ەلىن- جەرىن قورعاۋداعى جانقيارلىق ەرلىگى، تۇيىقتاردان الىپ شىققان دانالىعى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى- ونەگە بولۋى ءتيىس. دەمەك، ۇلتتىق يدەيامەن قاتار، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا، تار جول تايعاق كەشۋ كەزدەرىندە تولاعاي ەڭبەك ەتكەن ۇلى تۇلعالار دا مىناۋ الماعايىپ، جاھاندانۋ زامانىندا، وزگە وركەنيەتكە جۇتىلىپ كەتپەس ءۇشىن تەمىرقازىق ىسپەتتى ءرول اتقارۋى ءتيىس.

ماسەلەن، موڭعولدار «شىڭعىسحان -  ءبىزدىڭ بابامىز، ول قۇرعان ۇلى قاعاناتتىڭ ءبىز -  ءبىر جۇرناعىمىز. الەم ءبىزدى شىڭعىسحان ارقىلى تانيدى. مويىندايدى» دەسەدى. تالاسسىز، اقيقات. الەم موڭعوليانى شىڭعىسحاننىڭ ەلى دەپ تانيدى. ميلليونداعان تۋريستەر ول ەلگە تەك ءبىر عانا شىڭعىسحاننىڭ اتى اتالعانى ءۇشىن اعىلىپ بارادى.

شىڭعىسحان -  موڭعول ءۇشىن ماڭگىلىك تالعاجاۋ. بۇدان سەگىز ءجۇز جىل بۇرىن وتكەن، الىپ قاعان شىڭعىس بۇگىنگى موڭعول جۇرتىن بىرىكتىرۋشى رۋحقا اينالىپ وتىر. موڭعولدار دا ۇلى قاعان الدىندا قارىز بولىپ قالعان جوق، بەس قاباتتى ءۇيدىڭ بيىگىندەي بولاتىن الىپ ەسكەرتكىش تۇرعىزدى. ونى ۇلى رۋحقا تاعزىم ەتەتىن مەككەگە اينالدىرا ءبىلدى. سول سەكىلدى ۇلى جيحانگەر اقساق تەمىر دە وزبەكتەردى ۇيىتاتىن ۇلى رۋحقا اينالىپ وتىر.

راس، ءامىر تەمىر بۇگىنگى وزبەكتەر مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان (1336 -جىلى 8 ساۋىردە ماۋرانناحرداعى كەش قالاسىندا، قازىرگى شاحريسابزدا، سامارقاننىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان) جەردە دۇنيەگە كەلدى. 27 مەملەكەتتى جاۋلاپ الىپ، باعىندىرعان ۇلى قولباسشى، قاعان. سامارقاند پەن تاشكەنتتە ءزاۋلىم ەسكەرتكىشى تۇر. 1996 -جىلى يۋنەسكو- نىڭ شەشىمىمەن 660 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ تويلادى. وسىلايشا، وزبەك ۇلتىنىڭ مەرەيى تاستى، رۋحى وياندى. «ۇلى جاھانگەردىڭ ۇرپاعىمىز» دەگەن ماقتانىش سەزىمىنە تۇرتكى بولدى.

قازىر كورشى ورىس ەلى دە «ورىس رۋحىن» كوتەرۋگە بارىن سالۋدا. ورىس تاريحىنداعى ارعى- بەرگى تۇلعالاردى قازىپ، «شاڭىن قاعىپ» ۇلت جاناشىرىنا اينالدىرۋدا. كەشەگى پەتر 1، رومانوۆتار اۋلەتى، ءتىپتى ءوزىن قىرىپ سالعان كولچاكقا دەيىن «ورىستىڭ جوعىن جوقتاۋشى باتىرى» دەپ تانۋدا. ەسكەرتكىش ورناتىپ، فيلمدەر تۇسىرۋدە. ويتكەنى قازىرگى جاھاندانۋ زامانىنان ورمانداي كوپ ورىس تا قورقۋدا. ال پاتشا پەتر مەن گەنەرال كولچاكتار -  ورىس حالقىن وزگە وركەنيەتتەن قورعاۋشى ۇلى رۋح.

 وسى تۇرعىدان كەلگەندە، قازاق حالقىندا ۇيىستىراتىن، وزگە الەم الدىندا ۇيالماي، «مىناۋ -  ءبىزدىڭ بابامىز» دەيتىن ءبىر ءىرى تۇلعا قاجەت- اق. ول كىم بولۋى مۇمكىن؟ ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءاردايىم «ءبىز -  ساق پەن عۇنداردىڭ، سايىن دالانىڭ سايىپقىراندارى تۇركىلەردىڭ، كەشەگى الىپ يمپەريا التىن وردانىڭ مۇراگەرىمىز» دەگەندى ءجيى ايتىپ وتىرادى.

 اقيقاتى سول، ءبىز -  ۇلى دالادا ءوز زامانىندا كۇنشە كۇركىرەپ وتكەن، «باستىنى يدىرگەن، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» ۇلى كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعىمىز. ءبىراق باعزى زاماندا وتكەن ساق رۇستەم مەن توميريس تە، عۇن مودە مەن ەدىل باتىر دا (اتتيلا)، تۇركى بۋمىن مەن تونىكوك، ەستەمىس پەن كۇلتەگىن دە قازاق ءۇشىن «ءبىزدىڭ باتىر بابالارىمىز» دەگەن ماقتانىشقا اينالعانىمەن، رۋحتى كوتەرۋگە كەلگەندە، ناقتى تۇلعالارعا اينالا قويۋى ەكىتالاي. ويتكەنى ولار ءومىر سۇرگەن كەزەڭ تىم ارىدا جاتىر ءھام تۇركى حالىقتارى ءۇشىن ولار -  ورتاق تۇلعالار. سۇيەكتەرى قايدا قالعانى دا بەلگىسىز. ال ءيسى قازاق دالاسىندا ۇلى يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاعان، مولاسى وسى قازاق جەرىندە تۇرعان شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى الاش جۇرتىنىڭ ۇلى رۋحىنا، ار- نامىسىنا اينالا الار ەدى.

 ارينە، كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ، كەرەگەسىن كەڭەيتكەن جانىبەك پەن كەرەي، قاسىمحان مەن حاقنازار، ەسىمحان مەن تاۋكە، تاۋەكەل مەن ابىلاي، كەنەسارى مەن الاشوردا ازاماتتارى قازاق ءۇشىن ورنى بولەك ارىستار ەكەنى شىندىق. وعان ەشكىم داۋ ايتا المايدى. الايدا اتى ۇلى دالادان اسىپ، الەمگە كەتكەن جوشىنىڭ ورنى ەرەك بولماق.

ماسەلەن، موڭعولدار «بابامىز» دەپ وتىرعان شىڭعىسحان، وزبەكتەر يەلەنىپ وتىرعان اقساق تەمىر، ورىس جۇرتىن بىرىكتىرۋشى پەتر بۇلاردىڭ ءبارى ۇلى يمپەريا قۇرا بىلگەن الىپ تۇلعالار. سولار سياقتى جوشى دا الەم تاريحىندا 250 جىلدىق تاريحى بار التىن وردا (ءاۋ باستا جوشى ۇلىسى دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان) اتتى ۇلى يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاۋشى. 1223 - جىلى اكەسى شىڭعىسحان ءبولىپ بەرگەن ايماق -  بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسى. دەمەك، ءبىز جوشىنى ۇلى بابامىز دەپ تانىپ، الەمگە جار سالۋعا، ونى ۇلى رۋحتى وياتۋشى تۇلعا رەتىندە اتاپ، ماقتانۋىمىزعا قاقىلىمىز.

 ءسال ارعى تاريحقا كوز سالار بولساق، جوشى حان (1187-1227 -جىلدارى) -  شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، موڭعول قولباسشىسى. موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قىپشاق دالاسىندا قۇرىلعان جاڭا مەملەكەت -  جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اتاقتى شىڭعىس حاننىڭ قوڭىرات قىزى بورتە بايبىشەسىنەن تۋعان ءتورت ۇلدىڭ ۇلكەنى. ول ەرەسەن كۇشتى، ەر جۇرەك، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار ادام بولعان. جوشى -  اسكەري جورىقتاردىڭ بارىنە قاتىسقان، اسا ءىرى اسكەري باسشى رەتىندە تانىلعان جان.

 1223 -جىلى اكەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن قۇلانباسى جازىعىندا وتكەن قۇرىلتايعا قاتىسادى. وسى قۇرىلتايدا شىڭعىس حان كوزىنىڭ تىرىسىندە جاۋلاپ العان ۇلانعايىر ولكەنى ۇلكەن ايەلى بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرەدى. جوشىنىڭ ەنشىسىنە ەرتىستەن باتىسقا قاراي، جەتىسۋدىڭ تەرىسكەي بولىگىن قامتي وتىرىپ، «موڭعول اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن» تومەنگى ەدىل بويىنا دەيىنگى جەردى قوسا، بۇكىل دەشتى قىپشاق ايماعى تيەدى.

پارسى تاريحشىسى جۋجاني 1260 -جىلى جازىلعان «تابانات- ي- ناسيري» تاريحناماسىندا: «جوشى قىپشاقتاردى جاقسى كورىپ كەتكەنى سونشا، ول حورەزمدە موڭعولدارعا قانداي دا ءبىر قىپشاق بالاسىنىڭ ماڭدايىنان شەرتكىزبەيدى» دەيدى. وسىدان- اق جوشىنىڭ قىپشاق- قازاققا تىم جاقىندىعىن بايقاۋعا بولادى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زاردىحان قينايات ۇلى: «جوشى قىپشاق- قازاق جەرىنە كەلىپ ءوز ۇلىسىن قۇرادى. وسى جەرگە كەلگەن سوڭ، ونىڭ ۇرپاعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سالت- ءداستۇرى مەن تۇرمىسىنا قاراي يكەمدەلىپ، ءسىڭىپ كەتكەن. عالىمداردىڭ پايىمىنا سەنسەك، ولار ءۇشىنشى ۇرپاعىنان باستاپ قازاققا اينالعان. ياعني سول كەزدە «مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، قىپشاق تىلىندە سويلەۋگە كوشكەن» دەگەن پىكىردە.

 سايىن بورباسوۆ، ساياساتتانۋشى:

 جوشى -  الەمدىك تۇلعا. ونىڭ باتىرلىعى، ەل باسقارۋى، دانالىعى اكەسى شىڭعىسحاننان كەم بولماعان. ۇلى قاعاننىڭ وزگە ۇلدارىنا قاراعاندا، ەرەك جاراتىلعان تۇلعا. ول نەگىزىن قالاعان التىن وردا شىڭعىسحان يمپەرياسىنان ءبىر دە كەم ەمەس. ايباتتى، قاھارلى ەدى. جوشى ۇلىسى بۇگىنگى قازاق دالاسى- تۇعىن. ۇلى تۇلعانىڭ رۋحى دا وسى جەردە دامىلداپ جاتىر. وزبەكتەر اقساق تەمىردى قالاي يەمدەنىپ، ۇلت ماقتانىشى اينالدىرسا، ءبىز دە الەم تاريحىندا اتى قالعان ۇلى جوشى قاعاندى وزىمىزگە بالاۋعا ءتيىسپىز. وعان ەشكىم داۋ ايتا الماسى انىق.

 التىن وردانىڭ ىرگەتاسىن قالاپ كەتكەن جوشى 46 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن. مازارى جەزقازعان قالاسىنان 45 ك م جەردەگى كەڭگىر وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا ورنالاسقان. دەمەك، جوشى قازاققا جات ەمەس. جوشى حان ونىڭ ۇرپاقتارى قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ، قازاقتى ۇلت رەتىندە، قازاق ەلىن ەل رەتىندە قالىپتاستىرىپ، قابىرعاسىن قاتايتۋعا ەرەكشە ۇلەس قوستى. قازاقتىڭ حان ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى دا جوشى اۋلەتىنەن تارايدى. دەمەك، مىناداي الماعايىپ زاماندا الەمگە اتى ءماشھۇر ۇلى تۇلعانى جانعا تارتىپ، ۇلت ماقتانىشىنا اينالدىرۋعا ابدەن بولادى. قىسقاسى، ۇلى جوشىنىڭ تالاي عاسىرلىق مەرەيتويلارىن اتاپ ءوتىپ، ەسكەرتكىشتەر ورناتۋعا مۇددەلىك تانىتاتىن كەز كەلدى. ويتكەنى ۇلتتىڭ رۋحىن وياتۋ ءۇشىن ۇلتتىق يدەيالارمەن قاتار، ۇلى تۇلعالاردىڭ دا ورنى بولەك. ءبىز سونى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك!

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»