التىن ادام ايەل مە نەمەسە ساۋكەلەنى كىمدەر كيگەن؟
سول جوبانىڭ 2001 -جىلعى ەڭ العاشقى ەتنوگرافيالىق جادىگەرى قازاقتىڭ ساۋكەلەسى بولىپتى. سەبەبى، مۋزەيدەگى ەڭ كونە جانە ەڭ قۇندى جادىگەر وسى ساۋكەلە ەكەن.
ماسەلەن، كۋنستكامەرادا ساقتالعان №439-21 ءنومىرلى ساۋكەلەنى الايىق. وسى ساۋكەلە مۇراجايدىڭ ەڭ قىمبات جادىگەرلەرىنىڭ ءبىرى ەكەن. ساۋكەلەنىڭ نەگىزى بارقىت جانە جىبەك ماتادان تىگىلگەن، ال اشەكەيلەرى گاۋھار، كۇمىس، التىن، مارجان سەكىلدى باعالى تاستارمەن كومكەرىلگەن. بيىكتىگى جارتى مەتردەي، سالماعى ءۇش كەلىگە جەتەدى ەكەن.
بۇل ساۋكەلەنى مۇراجايعا 1899 -جىلدىڭ قاڭتارىندا لايىقجان بەركىمبايەۆ جانە حاسان يمامبايەۆ دەگەن قازاقتار اكەلىپ بەرگەن. بۇل قازاقتار پەتەربورعا بارعان ءبىر ساپارىندا كۋنستكامەرادا ساقتالعان قازاق جادىگەرلەرىنىڭ جۇپىنى ەكەنىن بايقايدى. ءسويتىپ، ەلگە كەلگەن سوڭ قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ادەت عۇرپىنا قاتىستى جادىگەردى جيناۋدى قولعا الادى. ءبىرىن سىيعا، ەندى ءبىرىن ساتىپ الا ءجۇرىپ، جۇزدەگەن جادىگەردى قولعا تۇسىرگەن. لايىقجان مەن حاسان اقتوبە ۋەزىنىڭ تورعاي بولىسى مەن قوستاناي ۋەزىنىڭ ساراي بولىسى قازاقتارىنان باس- اياعى 88 دۇنيەنى جيىپ العان. سونىڭ ءبارىنىڭ شاشاۋىن شىعارماي، كۋنستكامەراعا وتكىزگەن. ونداعى ماقساتتارى - قازاقتىڭ بۇيىمدارىن، قازاقتىڭ ونەرىن ەل ءبىلسىن، كورسىن دەگەن وي بولاتىن. مىنە، سول جۇزدەگەن بۇيىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى - جوعارىدا ايتقان ساۋكەلە ەكەن. بۇل ساۋكەلەنىڭ يەسى اتاقتى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارى ەكەن دەگەن دەرەك بار. ال قۇنى زامانىندا 1000 رۋبلگە (100 تۇلپار) باعالانىپتى. قازاقتىڭ ءوز ءداستۇرىن قالاي قۇرمەتتەگەنىن، باعالاعانىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى.
انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيىنە كەلىپ تۇسكەن سول ساۋكەلەنى ورىس عالىمدارى ۇزاق زەرتتەپتى. ءسويتىپ، قازاق قىزدارىنىڭ باسكيىمىنىڭ تاريحى سوناۋ مىڭجىلدىقتاردان باستالعان دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. ناقتى ايتقاندا، ساۋكەلە كەزىندەگى ساقتاردىڭ باس- كيىمدەرىنىڭ كەيىنگى ۇلگىسى دەگەنگە كەلتىرگەن. شىنىندا، بايقاساڭىز، تيگروحاۋد ساقتارى كيگەن شوشاق بورىك پەن ساۋكەلە ءبىر-بىرىنە قاتتى ۇقسايدى. تاريحتا ساۋكەلەنى ۇزاتىلاتىن قىزدار عانا كيگەنىن بىلەمىز. ال ساۋكەلەگە ۇقساس باسكيىم كيگەن ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامدى حانزادا دەپ ءجۇرمىز. وسى جەردە زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ساقتاردىڭ ەرلەرى دە ساۋكەلە كيگەن بە؟ الدە التىن ادام دەپ جۇرگەنىمىز شىنىندا، ايەل مە؟
سىرتقى ءتۇرى مەن بەزەندىرىلۋىندە كوشپەلى تايپالاردىڭ قالىڭدىقتىڭ باسكيىمىنە ەرەكشە نازار اۋداراتىندىعىن ەسكەرسەك، التىن ادامنىڭ ايەل ادام ەكەندىگى تۋرالى پىكىرگە ءبىرتابان جاقىندايتىنىمىزدى اڭعارۋ قيىن ەمەس. كەلەسى ءبىر فاكتىلەرگە باسسۇيەكتىڭ سول جاعىنان تابىلعان التىن سىرعا مەن موينى تۇسىندا التىن القا جاتادى.
كوشپەلىلەردە، اسىرەسە، تۇركى تايپالارىندا ەر ادامداردىڭ سىرعا تاققاندىعىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردەن كورۋگە بولادى. ءبىراق مۇنداي سىرعالار كوبىنە دوڭگەلەنىپ، ايشىق تارىزدەس بولىپ جاسالادى. ال التىن ادامنىڭ قۇلاعىنان سالپىنشاق كوك تاسى بار سىرعانىڭ تابىلۋى، موينىنداعى التىن القانىڭ ءتورت ورام سپيرال تارىزدەس جاسالۋى ونىڭ ايەل جىنىسىنا جاتاتىنىنا كەلەسى دالەل ءتارىزدى. قازبا جۇمىستارى بارىسىندا التىن ادامنىڭ قابىرىنەن قولا اينانىڭ تابىلۋى دا ونىڭ ايەل ەكەندىگىن ايعاقتاي تۇسەتىندەي.
جازبا دەرەكتەردەن ساقتاردىڭ تارعىتاي، سكۋنحا اتتى پاتشالارىمەن قاتار، اسا بەدەلدى توميريس، تامير، زارينا اتتى پاتشايىمدارى ءومىر سۇرگەنىن ەسكەرسەك، التىن ادامنىڭ حانشايىم بولۋى ابدەن مۇمكىن» دەيدى ەدىل نويان ۇلى.
بەلگىلى ەتنوگراف تاتتىگۇل ەرسايىن قىزى دا التىن ادام ەر ەمەس، ايەل بولعان دەگەن پىكىردە. «الماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قورعانى مەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ شىلىكتى جازىعىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ ەكەۋىنىڭ دە باسكيىمدەرى ساۋكەلەنىڭ ءپروتاتيپى دەۋگە تولىق نەگىز بار. شىعىس قازاقستاننان تابىلعان التىن ادامنىڭ ايەل ەكەنى دالەلدەندى. ال ەسىكتەگى التىن ادام تاريحىمىزداعى ەڭ العاشقى قۇندى جادىگەر بولدى. ونىڭ تابىلۋى ۇلكەن سەنساتسياعا اينالىپ، ەل مۇنى كەرەمەت ەموتسيامەن قابىلدادى.
سول كەزدە ونى حانزادا دەپ ەموتسيامەن ايتىپ جىبەرگەن بولار. سودان كەيىن ءبىز سولاي قابىلداپ كەتتىك. ەندى قاراساڭىز، ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ دۇنيەلەرىنىڭ كوبى ايەلگە ءتان. مىسالى، بۇرىن ايەل ادامدى ىدىس- اياعىمەن، ال ەر ادامدى قارۋ- جاراعىمەن قوسا جەرلەگەن. ال ەسىكتەگى التىن ادامنىڭ جانىنان ون ەكى قۇمىرا، كۇمىس تاباقشا تابىلدى. وسىنىڭ ءوزى- اق التىن ادامنىڭ حانزادا ەمەس، حانشايىم ەكەنىنىڭ دالەلى بولا الادى» دەيدى تاتتىگۇل ەرسايىن قىزى.
ەتنوگراف قازاقتىڭ تاريحىندا ساۋكەلەنى تەك ۇزاتىلاتىن قىزدار عانا كيگەن دەگەن پىكىردە. «ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كەلگەن بايىرعى ساياحاتشىلاردىڭ كەسكىندەمەلەرى دە وسىعان دالەل بولا الادى. مىسالى، ەرتەرەكتەگى توماس اتكينسوننىڭ، دجون كەستلدىڭ سۋرەتتەرىن قاراڭىزشى، قازاقتىڭ ۇزاتىلاتىن قىزدارى ساۋكەلەمەن بەينەلەگەن. ⅩⅨ عاسىردا جارىققا شىققان «نارودى روسسيي» اتتى ەتنوگرافيالىق البومدا دا ساۋكەلەلەردىڭ بىرنەشە سۋرەتى بەرىلگەن. ساۋكەلەنىڭ مۋزەيلەردە ساقتالعان كەزەڭى ⅩⅨ عاسىردان باستالادى. بۇل وعان دەيىن قازاقتا ساۋكەلە بولمادى دەگەن ءسوز ەمەس. الايدا، ول كەزدەگى ساۋكەلەلەر ساقتالماعان» دەيدى.
سونداي- اق ەتنوگراف ەسىكتەن تابىلعان التىن ادامنىڭ باسكيىمىندەگى التىن بۇيىمدار، اسىرەسە، سونداعى قۇستاردىڭ، جانۋارلاردىڭ بەينەلەرى كوپتەگەن شىعىس مەملەكەتتەرىندە دە كەزدەسەتىنىن ايتتى. راسىندا، ونى ءبىز دە بايقادىق. اشەكەيلەرىن بىلاي قويعاندا ساۋكەلەنىڭ وزىنە ۇقساس باسكيىمدەر باتىس حالىقتارىندا دا، شىعىس حالىقتارىندا دا كوپتەپ كەزدەسەدى. ماسەلەن، فرانسۋز ايەلدەرىنىڭ «ەننەن» دەگەن باسكيىمى بار. ەننەن ءسوزى فرانسۋزشادان اۋدارعاندا «ءمۇيىز» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. اينىماعان ساۋكەلەنىڭ ءوزى دەرسىڭ. نەگىزىن جۇقا مەتالدان نەمەسە قاتتى قاعازدان كونۋس پىشىندەس ەتىپ توبەسىنە قاراي شوشايتىپ جاساعان. ال تىسىن قىمبات ماتامەن قاپتاعان. ساۋكەلە سەكىلدى ونىڭ دا ارتىندا جەلەگى بولعان. تاريحى دا سوناۋ 1390 -جىلداردان باستالادى. ەننەندى العاشقى بولىپ يزابەللا باۆارسكايا كيگەن دەگەن دەرەك بار. كەيىن كەلە بۇل اۋقاتتى ايەلدەر كيەتىن باسكيىمگە اينالىپ كەتكەن. ەننەننىڭ بيىكتىگى ونى كيگەن ايەلدىڭ بايلىعىنىڭ كولەمىن بىلدىرگەن. ەننەندى كەي جەرلەردە «اتۋر» دەپ تە اتاعان.
1490 -جىلى سالىنعان اۆستريالىق سۋرەتشى ميحاەل پاحەردىڭ «ماريا بۋرگۋندسكايا» دەگەن پورترەتى بار. بۇگىندە ول پورترەت شۆەيتساريادا ساقتالعان. مىنە، سول سۋرەتتەگى ماريانىڭ باسىنا كيگەنى ساۋكەلەنىڭ ناق ءوزى. توبەسى شوشايعان، ارتىندا جەلەگى بار. گوللانديالىق سۋرەتشى حۋگو ۆان دەر گۋستىڭ دا 1472 -جىلى سالعان «باربارا دە ۆلاندەربەرح»، 1480 -جىلى سالعان «جاس ايەلدىڭ پورترەتى» سۋرەتتەرىندە دە ءدال سونداي كورىنىسكە كۋا بولامىز. ەكەۋىندە دە ايەلدىڭ باسىندا ساۋكەلەگە ۇقساس باسكيىم بار. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ساۋكەلە باتىس مادەنيەتىندە دە بولعان. تاعى ءبىر قىزىعى ونى قالىڭدىق ەمەس، ايەلدەر كيگەن. ساۋكەلە باتىسقا شىعىستان باردى ما، الدە شىعىستان باتىسقا كەلدى مە، ايتەۋىر ەكەۋارا ءبىر ساباقتاستىق بارى ءسوزسىز.
ايتپاقشى، ءبىزدىڭ قازاق ايەلدەرى دە، ءتىپتى ەرلەرى دە ساۋكەلە كيگەن- ءمىس. تانىمال اقىن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلى: «شىندىعىندا، ەجەلدە ەركەكتەر دە قارقارا، ياعني ساۋكەلە كيگەن. ونى سۇڭعىلا سۋرەتشى اعىمسالى دۇزەلحانوۆ اعامىزدىڭ سۋرەتتەرىنەن دە كورۋگە بولادى. ال، جالپى، «قارقارا» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپنۇسقاسى - «قار+قارا»، ياعني، توبەلدىرىكتى قارقارا - «كۇنتەكتى پاتشا- قۇداي مەن جەرتەكتى جۇرت» دەگەن سيمۆول ءسوزى. ارينە، ول مودەلدەگى توبەلدىرىك - «كۇن ءارى پاتشا- قۇداي. سول سەكىلدى، «ساۋ(كە) لە» دەگەن بۇلىنگى ءسوزدىڭ دە ءتۇپنۇسقاسى - «ساۋلە». كۇننىڭ ەرتەدەگى ءبىر اتاۋى. بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەردە ول «ساۋل» تۇرىندە كەلەدى. كۇن كۋلتىن تۇتىنعان كۇنتەكتى ەلىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى سونداي عاجاپ بولعان. قازاقتىڭ قىزدارى عانا ەمەس، ايەلدەرى دە ساۋكەلە كيگەن. ال ءبىز ونى تەك قالىڭدىققا عانا باسى ءبۇتىن بەرىپ قويدىق» دەيدى. ساۋكەلەنى قالىڭدىق قانا ەمەس، ەگدە جاستاعى ايەلدەر كيگەنىنىڭ دالەلى بار. ورىس سۋرەتشىسى ا. پومەرانتسيەۆتىڭ 1851 -جىلى اكۆارەلمەن سالعان «ايەل. شەكە. ومبى قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اۋىل» دەگەن سۋرەتى بار. وسى سۋرەتتەگى ايەل ۇزاتىلعالى تۇرعان جاس قىزداي ساۋكەلە كيىپ العان. الايدا، ءتۇر- كەلبەتىنە قاراساڭ، ەگدە جاستاعى ايەل ەكەنى بايقالىپ تۇر.
وسىنداي الۋان ءتۇرلى پىكىرلەرگە قاراعاندا ساۋكەلەنىڭ تاريحىن ءالى دە زەرتتەي، زەردەلەي ءتۇسۋ كەرەك سەكىلدى. ساۋكەلەنى ەرلەر كيگەنى راس بولسا، وندا ول قالايشا قازاق قىزدارىنىڭ باسكيىمىنە اينالىپ كەتتى؟ ەگدە جاستاعى ايەلدەردىڭ ساۋكەلە كيۋىندە قانداي ءمان بار؟ تۇپتەپ كەلگەندە، التىن ادامنىڭ توڭىرەگىندە دە ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جاساۋ كەرەك سەكىلدى. تاريحشى- ەتنوگرافتار التىن ادامنىڭ حانشايىم ەكەنىن بەكەر ايتىپ وتىرماعان شىعار؟ التىن ادامنىڭ ايەل بولۋى دا مۇمكىن عوي. ساق داۋىرىندە تۇمار حانىم سەكىلدى ەل بيلەگەن ايەل پاتشالار از بولمادى. ساق ساربازدارى اراسىندا جاۋىنگەر، جاۋجۇرەك قىزداردىڭ بولعانى دا ءجيى جازىلىپ ءجۇر. ونى دالەلدەۋ ءۇشىن التىن ادامنىڭ سۇيەگىنە حروموسومالىق تالداۋ جۇرگىزۋ كەرەك. وكىنىشتىسى، ونىڭ كيىمى بار دا، سۇيەگىنىڭ قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ەگەر سۇيەككە قايتا تالداۋ جاسالار بولسا، التىن ادامنىڭ حانشايىم ەكەنى دالەلدەنسە، تاريحىمىز ءۇشىن تاعى دا تىڭ جاڭالىق بولعالى تۇر.
سەرىكبول حاسان
«ايقىن»