قازاقستانداعى ەجەلگى قالالار: وتىرار قالاسى
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى.
«قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعۇلماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
وتىرار - قازاقستاننىڭ ورتا عاسىرلارداعى ايگىلى قالالارىنىڭ ءبىرى. قالانىڭ قالدىعى وتىرار توبە دەگەن اتپەن بەلگىلى، قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى وتىرار اۋدانىنىڭ ءشاۋىلدىر ەلدى مەكەنىنىڭ جانىندا ورنالاسقان. وتىرار قالاسى تۋرالى كوپتەگەن ساياحاتشىلاردىڭ جازبا دەرەكتەرىندە ايتىلادى.
ەجەلگى وتىرار شۇراتى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى وتىرار اۋدانىندا ورنالاسقان. ونىڭ جەرى سىرداريانىڭ ورتا اعىسى تۇسىنداعى جاعالارىندا ورنالاسقان. ورتا سىرداريانىڭ القابى، تۇران ويپاتىنىڭ ءبىر بولىگى، قىزىلقۇم- ورتا سىرداريا جازىعىنا كىرەدى.
شۇراتتىڭ نەگىزگى سۋ كوزدەرى ارىس پەن سىرداريا. ولاردان شىعارىلعان كانالدار، قالالار مەن مەكەندەردى سۋمەن قامتاماسىز ەتتى، ەگىستىكتى سۋاردى. تەك، سۋدىڭ مولدىعىنان عانا، بۇل جەردە ەگىنشىلىك مادەنيەتى دامي الدى.
وتىرار شۇراتىنىڭ ورنالاسقان جەرى، ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ ومىرىنە اسەرىن تيگىزىپ وتىردى. ا. ن. بەرنشتام وتىرار، ارىستىڭ سىردارياعا قۇيار تۇسىندا، بوگەنگە جاقىن ورنالاسقاندىقتان، قولايلى پوزيتسيادا تۇر جانە جەر سۋارۋ ءۇشىن سۋى جەتكىلىكتى دەپ ءدال ايتقان. بوگەن مەن ارىس بويىمەن تالاسقا، ءۇيسىن، كەيىن قارلىق يەلىكتەرىنىڭ شەكاراسىنا دەيىن جەتكەن. سىرداريا بويىمەن جولدار شاش، فەرعانا جانە سوعدىعا، سولتۇستىككە قاراي ارال ماڭىنداعى الاندار ارقىلى ەدىل بويىنداعى دالاعا، تاۋلى ورالعا جانە قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا دەيىن بارعان.
شۇراتتىڭ سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي ۇزىندىعى 53 كيلومەتردەي، باتىستان شىعىسقا قاراي 54 كيلومەتردەي. شۇرات تەرريتورياسىندا 130 استام ەسكەرتكىشتەر بار.
وتىرار ورتاعاسىرلىق ۇلى ويشىل ءابۋ ناسىر ءال- فارابي تۋعان ايماق استاناسى رەتىندە كەڭىنەن تانىمال. وتىرار ورنىندا ەلدى مەكەننىڭ پايدا بولۋى ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى عاسىرلارىنا سايكەس كەلەدى. العاش رەت «وتىرار» جانە «فاراب» اتاۋلارى جازبا دەرەكتەردە ب. د. IX ع. كەزدەسەدى. X- XII ع ع. كەزەڭى، موڭعول شاپقىنشىلىعى تامىرىن شاپقان قالالىق ءومىردىڭ گۇلدەنۋ كەزەڭى بولدى. 1219 - جىلى وتىرار شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ سوققىلارىنان قۇلادى. الايدا، وتىرار قايتا تۇلەپ، XIII عاسىردىڭ ورتاسىندا باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى جولدا ءىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالدى. 1405 - جىلى وتىرار سارايلارىنىڭ بىرىندە تەمىرلان قايتىس بولادى. وتىرارداعى ءومىر XVIII عاسىرعا دەيىن جالعاستى. قالا جۇرتتىڭ جالپى سيپاتى قازاقستان مەن ورتا ازياداعى ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ سيپاتىنا ءتان.
وتىراردا سونىمەن قوسا عاجايىپ ۇلكەن قىش ىدىستار حۋمدار كوپتەپ كەزدەسەدى. ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ۇلكەندىگى ادام بويىنداي زور بولىپ كەلەدى. ول عاجايىپ ىدىستاردا، قۇمىرالاردى استىق، جەم ساقتالاتىن بولعان. قازىر وتىرار قازىناسىنىڭ اسا ءبىر كوزگە ەلەۋلى كورىنەتىنى - ونىڭ كەراميكالىق ىدىستارى، كۇمىس، قولا قۇمعاندارى جانە ءتۇرلى قىش قاقپاق داستارحاندارى. اسىرەسە وتىرار كەراميكالارى ءوزىنىڭ كوموزيتسيالىق قۇرىلىمى جاعىنان، ويۋ- ورنەكتەرىنىڭ كۇردەلىگى، ەرەكشەلىگى جاعىنان نازار اۋدارادى. قانشاما عاسىر وتسە دە، تاباقتارداعى بوياۋلار ءوز ساپاسىن جويماعان. بوياۋ تۇرلەرىنىڭ ءبىر- بىرىمەن جىمداسۋى، ادەمى ناقىشتى ورنەگى، جاسالۋ ساپاسى بەرىك. كەيىنگى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە وتىراردا ساۋلەتتى ساراي، مەشىتتەردىڭ بولعانىن دالەلدەيتىن ولاردىڭ قالدىقتارى ارشىلىپ الىنادى.
وتىرارداعى العاشقى قازبانى ارحەولوگيا اۋەسقويلارىنىڭ تۇركىستان ۇيىرمەسىنىڭ مۇشەلەرى ا. ك. كلارە مەن ا. ا. چەركاسوۆ 1904 -جىلى جۇرگىزدى. ولار ءبىرقاتار ترانشەيالار سالىپ، ماتەريال جيناقتادى. كەيىنگى زەرتتەۋلەر، تەك، ⅩⅩ عاسىردىڭ 40- جىلدارى پروفەسسور ا. ن. بەرنشتام باسشىلىعىمەن جالعاسىن تاپتى. 1969 - جىلى وتىرار ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى (1971 ج. باستاپ قاز ك س ر عا وڭتۇستىك قازاقستان كەشەندى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى بولىپ اتالادى) ۇيىمداستىرىلىپ، ونى اقىشيەۆ ك. ا. باسقاردى، ال 1991 - جىلدان بايپاقوۆ ك. م. باسقارىپ كەلەدى. 2001 - جىلى يۋنەسكو- قازاقستان- جاپونيا باستاۋىمەن «ەجەلگى وتىرار قالا جۇرتىن كونسەرۆاتسيالاۋ جانە ساقتاۋ» قورىنىڭ حالىقارالىق جوباسى جۇمىسىن باستادى. جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتتارى: قۇجاتتىق بازا جاساۋ مەن كونسەرۆاتسيالىق شارالار بولدى.
2004-2007 - جىلدارى «مادەني مۇرا» جانە «ەجەلگى وتىراردى جاڭعىرتۋ» مەملەكەتتىك باعدارلامالارى اياسىندا وتىرار قالاشىعىنىڭ ءبىرقاتار ەسكەرتكىشتەرىن (XIV ع. جۇما مەشىتى، XVI ع. تۇرعىن ءۇي ورامى، XI- XII ع ع. تۇرعىن جايلارى، قابىرعالار، ورتالىق قاقپا جانە «دارۆازا- ي سۋفي» («سوپى قاقپاسى») ، ستراتيگرافيالىق شۋرف، XIV ع. مونشاسى) زەرتتەۋ، كونسەرۆاتسيالاۋ جانە مۋزەيلەندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. شۇرات ەسكەرتكىشتەرى كوك- ماردان، قۇيرىكتوبە، جالپاقتوبە، ءۋاسيج قالاشىقتارى، تالتاقاي جانە قوڭىر مازاراتتارىنا كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. وتىرار شۇراتىن ايەروفوتو قۇجاتتاۋ ىسكە اسىرىلدى، ەڭ جاڭا كومپيۋتەرلىك جەتىستىكتەردى پايدالانا وتىرىپ شۇراتتىڭ ەجەلگى يرريگاتسياسى زەرتتەلدى. 8 مىڭنان استام ايەروسۋرەتتەر ءتۇسىرىلدى. شۇراتتىڭ گەواقپاراتتىڭ نەگىزى جاسالدى. بۇل - قازاقستان ارحەولوگيالىق عىلىمىندا جاسالعان ەڭ اقپاراتتى جانە اۋقىمدى جۇيە.
وتىرار شۇراتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ارحەولوگياسىنىڭ جاۋھارى. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردى، كونسەرۆاتسيالىق شارالاردى جالعاستىرۋ، تۋريستىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ شۇرات ەسكەرتكىشتەرىن دۇنيەجۇزىلىك مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگىزۋ پروتسەسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى.