قىتاي قازاقتارى مادەنيەت تاريحىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار
«جوڭعار بۇلىنشىلىگى» تىنىشتالعاننان كەيىن اتا مەكەنىنە ورالعان قازاقتاردىڭ رۋحاني ومىرىندەگى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى - چين پاتشالىعى مەن قازاق حاندىعىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا اشىلعان ءۇرىمجى، قۇلجا، شاۋەشەك سياقتى ساۋدا ورتالىقتارىنا، ورتا ازياداعى ۇلكەندى-كىشىلى قالالارعا، ىشكى قىتاي ولكەلەرىندەگى ءتىپتى ەۋروپاداعى ساۋدا كەشەندەرىنە، جارمەنكەلەرىنە بارىپ ساۋدا جاساۋ، قاجىعا بارۋ، مەكتەپ-مەدىرەسە اشۋ، بالالارىن ۇلكەن قالالارعا وقۋعا جىبەرۋ، بايتاق ساحارانىڭ ونەر ساحىناسى بولعان ايگىلى جايلاۋلاردا التى الاشقا ساۋىن ايتىپ، اسا دابىرالى اس-توي وتكىزۋ، سالدىق قۇرىپ ەل ارالاۋ، حالىق اراسىنداعى كەڭ تاراعان شىعارمالاردى قازان، ۋفا، تاشكەنت سياقتى قالالارعا وزدەرى ارنايى اپارىپ نەمەسە جيھانگەز-ساۋداگەرلەر ارقىلى جىبەرىپ، ءوزى جولداپ، جەكە كىتاپ قىپ باستىرۋ كەڭ ءورىس الدى. كەيىن كەلە رەسمي ورىندارعا ءوتىنىش ەتىپ، جاڭا ۇلگىدەگى زامان تالابىنا ۇيلەسكەن مەكتەپ اشۋ، قاتىستى زاڭ-بەلگىلەمەلەر بويىنشا ءوز قۇقىق-مۇددەسىن قورعاۋ جولىن قاراستىرۋ، جوعارىنىڭ ۇيعارۋىمەن مادەنيەتتى ىلگەرىلەتۋ قوعامىن، ويىن-ساۋىق ۇيىرمەلەرىن قۇرۋ بولدى.
بۇلار جونىندە جازبا ماتەريالدار كەمشىل بولعانىمەن، ەل اعالارىنىڭ باس بولۋىمەن اشىلعان مەكتەپ-مەدىرەسەلەر، قاجىشىلار، جيھانگەز-ساۋداگەرلەر، وقىمىستى-زيالىلار مۇنىڭ جاندى ايعاعى. عۇلاما اتامىز اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ 1897-جىلى باسىلعان «جيھانشا» اتتى جىر كىتابى، جۇسىپبەك قوجا-ءشايحسىلام ۇلى سىندى سول داۋىردەگى ورەلى، ويلى وقىمىستى دانامىزدىڭ پەتەربۋرگ، قازان، ۋفا، تاشكەنت قالالارىندا باستىرىپ شىعارعان 30داي كىتابى، شاۋەشەك پەن ۇرىمجىدەگى العاش باسىلعان كىتاپ، گازەت-جۋرنالدار، بەرتىنگى شىنجاڭ قازاق-قىرعىز ۇيىشماسىنىڭ تىڭ باستامالارى مەن تىندىرعان جۇمىستارى. قىتاي قازاقتارىنىڭ حالىق رەتىندە ءوز دامۋىنا، رۋحاني جاقتان تۇلەپ وسۋىنە شىعار جول ىزدەگەندىگىنىڭ، ونەرگە، ومىرگە، جاڭالىققا قۇشتارلىعى مەن قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ، اقىل-پاراساتىنىڭ دالەلى.
وسى تاريحتار بۇ كۇنى كومەس تارتىپ، الدى اڭىزعا اينالا باستاعانىمەن ءبىز ءارقاشان ۇلكەن قۇرمەتپەن، ساعنىشپەن ەسكە الۋعا، اشىلماي جاتقان قىر-سىرىن اشىپ كەلەر ۇرپاققا جۇيەلى جاۋاپ بەرىپ، تاريحتاعى كەمدىكتى تولتىقتىرۋعا ءتيىستىمىز. قىتاي قازاقتارىنىڭ مادەنيەت تاريحى جازىلسا وسى تۇيىندەر قامتىلادى دەگەن ۇمىتتەمىز.
مۇنان باسقا بۇرىن بەيمالىم بولعان، كەيىن زامان وڭالا كەلە قىر-سىرى شەت پۇشپاقتاپ اشىلا باستاعان تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالار تۋرالى ەستەمەلەردىڭ ءوزى دە قىتاي قازاقتارىنىڭ قايسار رۋحى مەن مادەنيەت-كوركەمونەرىنىڭ قانداي ەكەنىن ايعاقتاپ جاتارىنا ءشۇبا كەلتىرمەيمىز. ماسەلەن، كۇنى كەشە 31-ۇرپاعى ۇزاق جىل ساقتاپ تاپسىرعان مەديتسينا دۇنيەسىندەگى ۇلكەن ءدۇمپۋ قوزعاعان «شيپاگەرلىك بايان» دا حالقىمىزدىڭ ورتا عاسىرداعى رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ قانداي بولعانىن ايگىلەيدى. حالىق باسىنا قارا بۇلت ۇيرىلگەن «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» كەزەڭى، 1940-1930-جىلدارداعى اۋمالى-توكپەلى جاعداي، شىڭ سايدىڭ قاندى قاساپ قىرعىنى، تاعى باسقا قوعامدىق قوزعالىستار مەن تراگەديانى باستان كەشىرىپ، «مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن» ءبىر حالىقتىڭ بۇگىنگە جەتكەندە حاس قىرانداي قايتا تۇلەپ تۇعىرىنا قونىپ، زامان اعىمىنا سايكەسىپ، نەسىبە-ىرىزدىعىن الۋ جولىندا بەلسەنە قيمىلداپ، تالانت-دارىنىن ءار قىرىنان ايگىلەۋى ءبارىمىزدى سۇيىندىرەدى.
ءالميساقتان بەرى، جارتىلاي كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقتى بولعان، ازيانىڭ اپاي توسىندە نەشە جۇزدەگەن قالا سالىپ، شۇعىلالى مادەنيەتىن سومداعان رۋحاني تۇتاستىعى بەكەم ءبىر حالىقتىڭ ⅩⅩعاسىر سىندى الاپات وزگەرىستەر مەن قاسىرەت-نالاعا تولى عاسىردا ونەركاسىپتەنۋ، قالالاسۋ، عالامداسۋ، وسىزاماندانۋدىڭ ىقپالىنان ءبىر مەزگىل قاتتى ەسەڭگىرەپ، بۇرىندى رۋحاني تۇتاستىعى كەمىتىلىپ، بۇزىلىپ، ەندى-ەندى ەس جيا باستاعانىن، قازىر ءبىراز توسىرقاپ تۇرعانىمەن قانىنا بىتكەن بەيىمدەلگىشتىك قاسيەتىمەن قوعامعا ەندەي ارالاسىپ، ءوز نەسىبەسىن الۋ جولىندا ايانباي قارماناتىنىنا سەنۋىمىز، ءارى قازاق قوعامى ءدۇپ كەلگەن قايشىلىق-ماسەلەلەردى، وتە-موتە، وسىنداي وتپەلى كەزەڭدەگى قايشىلىقتى كوڭىل-كۇي مەن ساتسىزدىكتەردى، تورىعۋ-تولعانۋ مەن ەلەۋرەگەن بەلسەندىلىكتەردى تۋرا قابىلداۋىمىز قاجەت.
ءار اۋىز ءسوزدىڭ ەسەبى بولادى. جەكە ادامدار ءۇشىن ءبىر ۇلتقا، كوپكە كۇيە جاعۋ بىزگە ابروي اپەرمەيدى. بىزگە بەرىلگەن ورىن-مارتەبە، اتاق-داڭق بولسا، ەڭبەگىمىزگە بەرىلگەن بوداۋ-سىيلىق بولسا، ول الدىمەن ۇلتىمىزعا، حالقىمىزعا ءتان. وسى كۇنگە جەتۋىمىزدىڭ قارا تاۋداي قازاق حالقىنىڭ ءبىر مۇشەسى، وكىلى بولعاندىعىمىزدىڭ ارقاسى دەپ بىلگەنىمىز ابزال. ياعني، بۇكىل ۇلت بولىپ تولعانىپ، الدى-ارتىمىزدى باعامداپ، بار-جوعىمىزدى تۇگەندەۋ مەن بىرگە، نەنى الدىمەن ىستەۋ كەرەك ەكەنىن دە ەسكەرەتىن كەز جەتتى. ءداستۇرلى تانىم-كوزقاراستىڭ ىقپالىنان قۇتىلىپ، جاڭا كوزقاراستار مەن زەرتتەۋ ادىستەرىنەن يكەمدى پايدالانىپ، وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىزگە جاڭاشا قارايتىن كەزدە جەتتى.
ءار حالىق ءوز «مادەنيەت سالاۋاتىن» (文化身份) ءوزى ايقىندايدى. قىتاي قازاقتارى مادەنيەتىنىڭ ХХІ عاسىرداعى «سالاۋاتى» مەن ورنىن ايقىنداۋ الدىمىزداعى باستى مىندەت. بۇل ەستى، زيالى ازاماتتاردىڭ جابال كىرىسۋىن قاجەت ەتەتىن ءارى حالقىمىزدىڭ قانداي حالىق ەكەنىن سىنايتىن ۇلاعاتتى ءىس.
بۇل كۇندەرى قىتاي قازاقتارىنىڭ ءوز ءتىل-جازۋىن، مادەنيەت قالىبىن ساقتاپ دامىتۋ، عىلىم-ونەردە اعالاپ العا شىعىپ، وزگەلەرمەن اشىق باسەكەگە ءتۇسۋ ءىسى باستى تۇيىنگە اينالدى. قۇدايعا شۇكىر، بۇل جاعىنداعى تالپىنىستارىمىز بەن تابىس-جەتىستىگىمىز ءبارىمىزدى قۋانتادى. مۇنداي دا ءار قادامىمىزدى قاداعالاۋ، كوپتەن قارا ءۇزىپ شىققان تالانتتى، دارىندى ۇل-قىزدارىمىز بەن ىسكەر ازاماتتارىمىزدىڭ باتىلدىعى مەن ىسكەرلىگىن ەسكەرۋ ءبىز ءۇشىن پارىز.
مادەنيەت مۇقاتاي ۇلى
اقىن، قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى