قازاقتىڭ «دەموگرافيالىق كارتاسىن» جاسايتىن كەز جەتتى
ويتكەنى «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ماقالىنا جالعىز ءبىز عانا ەمەس، عالامشاردىڭ دەن قوياتىنى تاۋەلسىزدىكتىڭ كەمەسىنە مىنگەن ساتتەن باستاپ بەلگىلى بولىپ قالعان ەدى.
قازىر حالقىنىڭ سانى ميللياردتىق مەجەدەن الدەقاشان اسىپ كەتكەن الپاۋىت ەلدەر قىتاي نەمەسە ۇندىستانمەن ساناسپايتىن ەل كەمدە-كەم. ءتىپتى 70 ميلليون «بالاسى» بار تۇرىك ەلى دە كەز كەلگەن الپاۋىت ەلدىڭ سالەمىن ويلانىپ بارىپ قابىلدايتىن سىڭاي بايقاتىپ قويادى.
قۇدايى كورشىمىز 30 ميلليون بولعان وزبەك باۋىرلارىمىزدىڭ كەيبىر ارەكەتىنەن «ءبىز كوپپىز» دەگەن استامشىلىق بايقالىپ قالادى. وسى تۇستا «ت م د كەڭىستىگىندەگى مۇسىلمان ەلدەرى - قازاق پەن وزبەكتەر تاۋەلسىزدىك العاندا حالقىنىڭ سانى قانشا ەدى، قازىرگىسى قالاي؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.
1989-جىلى تۇڭعىش ساناقتا ءبىزدىڭ ەلدە 16 ميلليون 600 مىڭ بولعانى بەلگىلى بولدى. ال جاقىندا كۇندەلىكتى باسىلىم بەتتەرىندە 17 ميلليوننان اسىپ، قازاق ۇلتى 65,5 پايىزدىق مەجەدەن ءوتتى دەگەن ءسۇيىنشى حابار پايدا بولدى. ارينە، بۇل جامان ەمەس. 2020-جىلى 20 ميلليوندىق مەجەنى باعىندىرامىز دەپ وتىرعان قازىرگى كوڭىل كۇي ءۇشىن دە جامان كورسەتكىش ەمەس.
1911-جىلعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساناعى بويىنشا، قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 67 پايىزدى قۇراعان بولاتىن. ودان بەرگى ۋاقىتتا تومەن قاراي قۇلديلادىق، ءتىپتى ەسىگىمىز ايقارا اشىلعان تىڭ يگەرۋ كەزىندە 29 پايىزعا دەيىن قۇلدىراعان زامان ءوتتى. ارادا ءبىر عاسىر وتكەندە 1911-جىلعى كورسەتكىشكە جەتە الدىق. ءبىراق تومەندەگى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەڭىز، قۋانىشىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلاتىنى انىق. 1989-جىلى قازاقستاندا حالىق سانى 16 ميلليون 600 مىڭ بولعان. وزبەكستاندا سول كەزدە 19 ميلليون 810 مىڭ بولىپتى. بيىل قازاقستاندا ازامات سانى 17 ميلليون 277 مىڭ بولسا، وزبەكستان 30 ميلليونعا جەتىپ قالىپتى. 25 جىلدا 700 مىڭعا وستىك. ال ءوز-اعالارىمىز 25 جىلدا 10 ميلليون 200 مىڭعا ءوسىپ كەتتى!
«ءبىر-بىرىمەن قاتار قونعان تۋىسقان حالىقتار اراسىندا قازاقستاندىقتاردىڭ مۇنشالىقتى كەنجەلەپ قالۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ ساياسات تانۋشى ءازىمباي عاليدىڭ پايىمداۋىنشا، دەموگرافيالىق ساياساتىمىزعا گەندەرلىك ساياسات تا كەرى اسەر ەتىپ جاتىر. وزبەكتەر قازىر تورىمىزدە تايراڭداپ جۇرگەن «گەندەر-بيكەشتى» ەسىگىنەن دە قاراتپاپتى.
سەبەبى ولار «ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ەكىنشى قولىمەن الەمدى تەربەتۋ كەز كەلگەن ايەلدىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيتىن باقىتتى» تەرەڭىرەك ۇعىنسا كەرەك. قازىر ەتەگىندە 5 بالا، جەتەگىندە 5 بالا وراتىلىپ جۇرەتىن وزبەك ايەلدەرى ورتالىقتان شالعاي جەرلەردەگى ءاربىر وتباسىندا كەزدەسەدى.
- ايەل - ءبىرىنشى كەزەكتە وت اناسى، انا، جار بولۋى قاجەت. سەبەبى ايەلدى تابيعات سولاي جاراتقان. وتباسىن قۇرۋدى، بالا تابۋدى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىپ قويعان ايەلدەردىڭ سانى كوبەيىپ بارادى. ءبىزدىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمىمىزدى دە كەيىنگە تارتىپ وتىرعاندار دا سولار. ءبىز قىزدارىمىزعا قىز بولىپ، بوي تۇزەي باستاعان كۇننەن باستاپ وسى ۇعىمدى ساناسىنا سىڭىرە بەرۋدى قولعا الۋ قاجەت، - دەيدى ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي.
دەموگرفيالىق كورسەتكىشتىڭ تومەندەۋى - ح ح ى-عاسىرعا ءتان عالامدىق قۇبىلىس. ودان ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا قالىس قالا المايمىز. الداعى جىلدارى قازاقستانداعى تۋۋ كورسەتكىشتەرى تومەندەي باستايتىنى ۇكىمەت مىنبەرلەرىنەن دە ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان سمايىلوۆ 2015-جىلدان باستاپ قازاقستانداعى بالا تۋۋ سانى تومەندەي باستايتىنى تۋرالى بولجام جاسادى. ونى قازىردىڭ وزىندە انىق بايقاۋعا بولادى. العاشقى 2014-جىلدىڭ ەكى ايىندا تۋۋ كورسەتكىشى نەبارى %0,8-عا ءوستى. ونىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ سەبەبى 90-جىلدارداعى دەموگرافيالىق داعدارىس كەزىندەگى دۇنيەگە كەلگەن بالالاردىڭ رەپرودۋكتيۆتى جاسقا ءتۇسۋى. ول كەزدە بالا سانى از تۋىلعان بولاتىن. وسى ورايدا، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ بالا تۋۋدى ىنتالاندىراتىن شارالاردى قولعا الۋدىڭ كەزى جەتتى. جاستار اراسىندا جانۇيا قۇندىلىقتارىنىڭ تومەندەۋى دە دەموگرافياعا اسەر ەتەتىنى انىق.
ساياسات تانۋشى راسۋل جۇمالى مۇسىلمان ەلدەرىندەگى دەموگرافيالىق قۇبىلىس الەمنىڭ ەشبىر ستاندارتىنىڭ شەكپەنىنە سىيمايتىنىن ايتادى. كورشى ەل - وزبەكتەردەگى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدىڭ سەبەبى دە سوعان بايلانىستى. وزبەكستان حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىلدا تۇرادى، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى.
ودان بولەك، ول ەلدەردە وزگە ۇلتتاردىڭ ۇلەسى بىزبەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن بولدى. 1980-جىلداردىڭ اياعىندا، وزبەكستان حالقىنىڭ 80 پايىزىن وزبەك ۇلتى قۇرادى. جۇمالىنىڭ پايىمداۋىنشا، بىزدەگى جاعداي باسقاشا. ءبىزدىڭ ۇلەس سالماعىمىز 40 پايىزدان ءارى اسا المادى. ەل استاناسى الماتىدا قازاقتاردىڭ سانى 20 پايىزدى قۇرادى، 50 پايىز ورىس، قالعاندارى وزگە ۇلت وكىلدەرى بولدى. ال تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى 3 ميلليون ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تاريحي وتانىنا كوشىپ كەتىپ 12 ميلليون ادام قالدى.
- سوندىقتان دەموگراف-مامانداردىڭ دەموگرافيالىق ءوسىم اتا-مەكەنىنە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ، قالا بەردى، تۇركى تەكتەس ۇلتتاردىڭ ەسەبىنەن تولىعىپ وتىر دەگەن پىكىرىنە قوسىلامىن.
ەلدەن كەتىپ قالعان 4 ميلليون ادامنىڭ ورنىن سىرتتان كەلگەن ءوز باۋىرلارىمىز تولتىردى. سوڭعى ون شاقتى جىلدارداعى دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ 97 پايىزى قازاق ۇلتىنىڭ ەسەبىنەن تولىعىپ وتىر. 1980-جىلداردىڭ اياعىندا 40 پايىزعا دەيىن قۇلدىراپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى قازىر 70 پايىزدان استى. ءابسوليۋتتى تۇرعىدا ءبىز 17 ميلليوندىق كورسەتكىشتە قالساق تا ساپالىق تۇرعىدا قازاقتىڭ سانى ءوستى، قازاق قالالىق ۇلت بولدى. بۇل - قۋانتارلىق جايت. بۇل - ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك. دەموگرافيالىق ءوسىم ۇلت بولىپ ۇيىسىپ وتىرعان، قازاقى ءداستۇردىڭ قايماعى بۇزىلماي وتىرعان وڭىرلەردە، اۋىلداردا جوعارى ەكەنى بايقالادى.
الماتى مەن استانادا نەمەسە سولتۇستىك وبلىستاردا ءۇش-ءتورت بالاسى بار وتباسىلار كوپ بالالى بولىپ سانالادى. ال وڭتۇستىكتە نەمەسە شالعاي اۋىلداردا كەز كەلگەن وتباسىندا 5-6 بالادان بار، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
راسۋل جۇمالى ايتقانداي، كوپ بالالى دەگەن ۇعىم وزگەرىپ كەتتى. قازىر 10-12 بالاسى بار وتباسىلار اۋىلعا دا ارمان بولىپ قالدى. سوندىقتان «بالانى شەكتەۋ ءتارىزدى قازاققا جات ساياسات اۋىلعا دا جەتتى» دەگەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىن امالىڭنىڭ جوقتىعىنان قوستايسىڭ.
ەل ىشىندە «مۇنداي تۇسىنىك قارقىن الىپ كەتتى» دەگەن قاۋىپ بار. سەبەبى دەموگرافيالىق احۋال تومەندەپ كەتكەن جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن بالالار وتباسىن قۇراتىن جاسقا ەندى كەلدى. ەگەر ساياساتىمىز ايقىن بولسا، ءبىزدىڭ وسەتىن كەزىمىز، 1990-جىلداردىڭ باسىندا قاتارىمىزعا قوسىلعان 4 ميلليون قازاقتىڭ ءوسىم بەرەتىن كەزى ەندى كەلدى. بۇگىن قولعا الماساق، ەرتەڭ كەش بولىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. ماماندار وسەتىن «نەمەسە كەرى كەتۋگە، قارتايعان ۇلت بولۋعا بەت العان جول ايرىققا ەندى كەلدىك، شەگىنەرگە ورىن جوق. قازاقتىڭ تابيعاتى استا- توك ەمەس، ءسال عانا جىلىمىقتا دا كوبەيۋگە بەيىم» دەپ وتىر.
وسى تۇستا ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىنىڭ ەلباسىمىز، ۇكىمەت نازار اۋدارارلىق قىزىق ۇسىنىسىنا نازار اۋدارماسقا بولمايدى.
- گەولوگيالىق، گەوگرافيالىق كارتا دەگەن بار. مەن ساياساتتانۋشى رەتىندە دەموگرافيالىق كارتا دەگەندى قولدانىسقا ەنگىزۋدىڭ كەزى كەلدى دەپ ويلايمىن. وبلىس باسشىلارى شۇعىل تۇردە اينالىسسا دەگەن تىلەك بار. وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا ءتارىزدى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدىڭ كوزى بولىپ تابىلاتىن كەيبىر وڭىرلەرگە «دەموگرافيالىق ءوسىم بەرەتىن ەرەكشە ايماق» دەگەن ەرەكشە مارتەبە بەرۋ قاجەت!
مىسالى، اۋىلدىق ايماقتاردا 6-8 بالاسى بار وتباسىلارعا ءجۇرىپ-تۇرۋىنا ىڭعايلى ميكرو-اۆتوبۋستار، دەمالىس ۇيلەرى مەن بالالار لاگەرلەرىنە تەگىن نەمەسە باعاسى جەڭىلدەتىلگەن جولداما. وبلىس، اۋدان اكىمدىكتەرى جانىنان دەموگرافيالىق قور اشىپ، ۇلتتىق قوردان ارنايى اقشا ءبولىپ تۇرۋعا مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگى جەتەر ەدى، - دەيدى راسۋل جۇمالى.
كۇندەلىكتى باسىلىم بەتتەرىندە وسى تاقىرىپتى كوپتەن قاۋزاپ جۇرگەن جۋرناليست فازىلبەك ءابساتتار ۇلىنىڭ پايىمداۋىنشا، حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋدى قولعا الماساق، ەلىمىز ۇلكەن الەۋمەتتىك داعدارىسقا ۇشىرايتىنى انىق. ياعني سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا حالقىمىز قارتايىپ بارادى ەكەن. ب ۇ ۇ-نىڭ ەسەبى بويىنشا دا قازاقستان حالقى قارتايىپ بارا جاتقان ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. كارى ازاماتتاردىڭ كوبەيۋى - بۇل داعدارىستىڭ باسى عانا. وسى رەتتە جۋرناليست حالىق سانىن كوبەيتۋدىڭ ەكى جولىن ۇسىنادى.
- ءبىرىنشىسى، الەمدىك تاجىريبەدەگىدەي بالانىڭ تۋۋىنا جاعداي جاساپ، ىنتالاندىرىپ، بالا سانىن جىلدام كوبەيتۋ. ياعني جاۋىر بولسا دا ايتايىن، الەۋمەتتىك جاعداي بولماسا، بالانىڭ تۋۋى وسپەيدى. ەكىنشىسى، شەتەلدەگى قازاقتاردى كوشىرىپ اكەلۋ. بيلىك رايىنان قايتپاي كوشتى جۇرگىزبەسە، وندا ءبىز ازامات رەتىندە شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى شاقىرتۋ قۇقىمىزدى پايدالانۋىمىز كەرەك.
قۇدايعا شۇكىر، شەتەلدەگى 5 ميلليون قازاقتى شاقىرتۋعا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى جەتەدى. قىسقاسى، حالىق سانىنىڭ ۇزاق جىلداردان بەرى كوبەيمەۋى، مەملەكەتتىڭ بارلىق سالاداعى السىزدىگىن كورسەتەدى. وسى حالىق سانى ارقىلى قازاقستاننىڭ شىن بەت-بەينەسىن كورۋگە بولادى. بىلايشا ايتقاندا، ەلدىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ كورسەتكىشى. حالىقتىڭ ءوسىمى توقتاپ جاتقان كەيبىر دامىعان ەلدەردە قوردالانعان الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جاعدايدان ەكەنىن اشىق تۇردە قوعامنىڭ الدىندا مويىنداپ جانە وعان قارسى كۇرەسىپ، سەبەپ-سالدارىن جويىپ جاتىر. بىزدە جالعان مالىمەتتەرمەن ءوز-ءوزىمىزدى الداي بەرمەي، دەرتتى اشىپ ايتىپ، قوعام بولىپ، بيلىك بولىپ، ءبارىمىز جۇمىلا كۇرەسەيىك.
گۇلبارشىن ايتجانباي
aikyn.kz