قىتايداعى قازاقتار اتامەكەنىنە اق نيەتپەن كەلىپ جاتىر - قوعام تانۋشى، اقىن نۇرمۇقان جانۇزاق ۇلى

استانا. قازاقپارات - ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى سىرتتا جۇرگەن كوپ قانداستارىمىز اتامەكەنىنە ورالىپ، قازاقستاننىڭ وركەندەۋىنە ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى - قوعام تانۋشى، اقىن نۇرمۇقان جانۇزاق ۇلىنىڭ وتباسى. ءبىز اقىن اعامەن جولىققان ەدىك.

 -  ءسىزدىڭ اتامەكەنگە ورالعانىڭىزعا ءبىراز جىل بولىپتى. ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن قارىم- قاتىناستى جاقسى بىلەسىز. قانداستارىمىزدىڭ اتامەكەنىنە ورالۋى جاعدايىنا دا قانىقسىز. ەكى ەلدەگى سالت- ءداستۇردىڭ قانداي ايىرماشىلىعىن بايقادىڭىز؟

- قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا ءبىز قاتتى قۋاندىق. «ەندى اتا- بابامىز مەكەندەگەن، كىندىك قانى تامعان ەلگە ورالۋعا مۇمكىندىك تۋدى» دەپ كوشۋگە ارەكەت جاسادىق. سونىڭ ارقاسىندا ەلگە ورالدىق. قىتايدا ءبىز جامان تۇرعان جوقپىز. ال ەلگە كەلگەندە ءوز باسىم ەشكىمنەن كومەك سۇرامادىم. قىتايدا قىزمەتىم دە، جاعدايىم دا جاقسى بولدى. ءۇرىمجى قالاسىندا ءوزىمىزدىڭ جەكە ءۇيىمىز بولعان. ونى بۇدان ەكى جىل بۇرىن الماتىدان بارعان ءبىر اعايىنىمىز ەكى نەمەرەمنىڭ سۇندەت تويىنا قاتىسىپ، 152 شارشى مەتر بولاتىن جايىمىزدىڭ ءىشى- سىرتىنا قاراپ: «وسى سەندەر نە ءۇشىن قازاقستانعا كوشەسىڭدەر، مۇنداي ءۇي مەن- مەن دەگەن مىقتىلاردا جوق» دەگەندە نامىسىم كەلدى. مەن دەرەۋ وعان قارسى سۇراق قويدىم.

- قازاقستان نەگە تاۋەلسىز ەل بولادى؟ قازاق ۇلتى نەگە ەگەمەن ۇلت بولادى؟ سەندەر قىتايداعى قازاقتاردى جان باعا الماعان سوڭ، اقشا تابا الماي، باسپاناسىز بولعاندىقتان قازاقستانعا كوشىپ جاتىر دەپ ويلايسىڭدار ما؟ وسى ەكى نەمەرەمنىڭ سۇندەت تويى وتە سالىسىمەن مىنا ءۇيدى ساتىپ، الماتىعا كوشەمىز. ۇرپاقتارىمىزدى قازاقستاندا قازاق تىلىندە وقىتامىز. تاۋەلسىز ەلىمىزدە ءومىر سۇرەمىز» دەپ باستىرمالاتىپ جىبەردىم. ول قانشالىقتى ءتۇسىندى، بىلمەيمىن. قايتا سۇراعان دا جوق، جاۋاپ تا قايتارمادى. وسىنداي سۇراقتى بۇدان كەيىن دە بىرنەشە رەت ەستىدىم. ۇرىمجىدەگى قازاقستاننىڭ مادەني كۇندەرىنە بارعان استانالىق قوناق تا «جاعدايلارىڭىز تىم جاقسى ەكەن. نەگە كوشىپ جاتىرسىڭدار؟» دەپ سۇرادى. مەن بۇل سۇراقتاردى تالاي ادامنان ەستىگەنىمدى ايتىپ، سۇراعىنا قارسى سۇراق قويدىم تاعى دا.

 ءبىراز اڭگىمە ايتقانىمدا «مۇندا ۇلكەن رۋحاني كۇش-جىگەر، ماقسات جاتىر ەكەن عوي» دەپ مويىندادى.

 -  ءسىزدىڭ ول ايتقان اڭگىمەڭىز نە جايىندا بولدى؟

 -  ءوزىم كورىپ- بىلگەن، ارالاسىپ جۇرگەن ادامداردىڭ جان دۇنيەسىن ايتا الامىن. الدىمەن باسىن اشىپ ايتار جايت: قىتاي ەلىندەگى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋى استە كەڭەستىك داۋىردەگى وزبىرلىق ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قىتايعا اۋعان ەلگە ۇقسامايدى. تەك ۇرپاقتى قورعاۋ، كوبەيتۋ جاعىنداعى ويلارىنىڭ ورتاقتىعى بار...

قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنا جاساعان ۇندەۋى قىتاي قازاقتارىنىڭ اتاجۇرتقا ورالۋ ويىنا رۋحاني شامشىراق بولدى. الدىمەن قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ رۋحاني الەمى مەن تۇرمىستىق ءومىرى جونىندە ارمانىنا جول اشىپ بەردى. وتانعا دەگەن سەنىم ارتىپ، دايىندىق باستالىپ، ەلگە دەگەن ساعىنىش كۇشەيدى. ولاردىڭ بويىندا قازاقىلىق ۇلگىسى، بايلىق نىشاندارى اتا- بالارىمىزدان ساقتالىپ كەلسە، ونى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوعالتپاي كەلۋى دە سەبەپ. ونى مىنادان بايقاۋ قيىن ەمەس دەر ەدىم.

ءبىرىنشى، ۇلتىنىڭ ءتىلىن، ونىڭ تازالىعىن جوعالتپاۋىندا. وتباسىندا بوتەن تىلمەن سويلەسپەيدى دە. كوپ ورتاسىندا باسقا تىلمەن شۇبارلاپ سويلەۋدى نامىس دەپ بىلەدى.

ەكىنشى، قازاق ۇلتىنىڭ سالت- ساناسى، ادەت- عۇرىپتارى نەگىزىنەن اۋەلگى قالپىندا ساقتالىپ كەلەدى. توي سالتتارى عانا ەمەس، كوشكەن ەلدىڭ ەرۋلىگى، سوعىمباسى بەرۋ، ءتۇرلى قوناق كادەلەر مەن ءوزارا سىي- قۇرمەتتەر، قۇربان ايت، ورازا ايت مەرەكەلەرى يسلام دىنىنە سەنەتىن ۇلتتار ءۇشىن ءۇش كۇن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتىلەدى.

 ءۇشىنشى، يسلام ءدىنىنىڭ كانوندارى اۋەلگىسىنشە قازاقشا ساقتالعان.

 ءتورتىنشى، باسقا دىندەگىلەرمەن نەكەلەنۋدى ۇلتتىڭ ار نامىسىن تاپتاعاندىق، دىننەن بەزگەندىك دەپ قارايدى. ءتىپتى قازاقتان باسقا يسلام دىنىندەگى ۇلتتارمەن نەكەلەنۋدى دە ەرسى سانايدى. قازاق پەن قازاق قانا ۇيلەنەدى. مۇنىڭ سەبەبى -  بالالارىنا بەسىكتەن باستاپ بەرىلەتىن ۇلتتىق تاربيەنىڭ نەگىزى جاقسى قالانعاندىق. ۇلتتى ءسۇيۋ اركىم ءۇشىن جوعارى تۇرادى. اتا- انالار باسقا ۇلتتارمەن بالالارىمىز ۇيلەنسە، ۇلتتاردىڭ سالت- ءداستۇرى، تۇرمىس- ادەتى ۇقساس بولماعاندىقتان جۇرە كەلە ەكى باستى جىلان سياقتى بولىپ، وتباسىندا بەرەكەسى كەتەدى دەپ قورقادى. ءومىر شىندىعى مۇنى دالەلدەپ وتىر.

 قىتايداعى قازاقتاردا نەكەلەنگەننەن كەيىن اجىراسۋ جوقتىڭ قاسى. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ سوڭعى ساناعىندا قىتايلاردىڭ اجىراسۋى- 30 پايىز، ۇيعىرلاردىكى 20 پايىز بولسا، ال قازاقتاردا 5 پايىزعا جەتپەيدى ەكەن.

بەسىنشى، قازاقتاردا جەتىمدەر مەن قارتتار ءۇيى جوق، قايىرشى دا كەزدەسپەيدى. قاڭعىباس قازاق اتىمەن اتالمايدى. «ءتورت جوق» بولۋ، بۇكىل ۇلتتىڭ نامىسى رەتىندە ورتاق تانىم سالتقا اينالعان. كەدەي بولسا دا كەتىگىن كورسەتپەۋ ماقسات تۇتىلعان.

 التىنشى، ەل جەمقورلىققا ادەتتەنبەگەن. جەمقورلىققا جانىمەن ءوش.

 جەتىنشى، ەڭ كوكەيكەستى جاعى، كەز كەلگەن قازاق ۇرپاعىن كوبەيتۋدى، ءوسىپ- ءونۋدى ويلايدى. قىتايدا بۇل مۇمكىندىك جاسالماعان. جاسالۋى دا مۇمكىن ەمەس.

 سەگىزىنشى، قىتايداعى قازاق ۇلتىندا ادام ءولتىرۋ، جەندەتتىك قىلمىستار جوقتىڭ قاسى. تەررورشىلدىق، زاڭعا قايشى ءدىن ۇگىتى مەن قيمىل مۇلدەم كەزدەسپەيدى. قازاققا ول جات.

 مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعى ءوز ۇلتىن شىن سۇيۋدەن باستاۋ العان. ۇلتىن سۇيمەيتىن ادامنىڭ تاۋەلسىز قازاق ەلىنە كوشىپ نەسى بار؟ كوشىپ كەلسە، «اقىل- اۋىس، ىرىس - جۇعىس» بولماس پا ەدى؟ مىنە، وسى اڭگىمەنى ايتتىم.

- ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا كوشتى كىمدەر باستادى؟

- ەڭ الدىمەن كوزى اشىق زيالىلار قاۋىمى باستادى. ولاردىڭ دا كۇن كورىسى مەن تۇرمىستارى قىتايدا جاقسى. قازىر دە سونداي. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى جاعداي ناشار بولسا دا ەلىن بايىتۋ دەگەن نيەت قىتاي قازاقتارىندا بولعانى انىق. كوشتىڭ ەكىنشى قاتارىن جاستار باستادى. تالاي- تالاي جاس مۇندا كەلىپ قيىنشىلىق كورسە دە شىدادى. قالتاسىندا قاراجات بولماسا دا، پاتەر جالداپ، تىرلىكتەرىن جاسادى. ۇرلىق- قارلىق، قاراقشىلىققا ولار بارعان جوق. ۇلتتىڭ ۇياتى مەن نامىسىن بەرمەگەن وسى ۇرپاق قىتايداعى اكە- شەشەلەرى قايت دەسە دە قايتپاي، ەڭبەك ەتتى.

سونىڭ ءبىرى - مەنىڭ ەڭ كەنجەم ەرمۇرات نۇرمۇقان ۇلى. ول قانشا قيىنشىلىق كورسە دە ونى جەڭە ءبىلىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الدى. ءۇيلى- باراندى بولىپ، ۇكىمەتتەن سوقىر تيىن دامەتكەن جوق. قازىر الماتىدا «مەيىر- اي» اتتى فيرمانى باسقارىپ، جەرگىلىكتى قازاق، ورىس، وزبەك ازاماتتارىمەن بىرگە قازاقستان قالالارىنىڭ ەلەكتروندىق جارناما كاسىبىنە ۇلەسىن قوسىپ ءجۇر. ال قازىرگە دەيىن قازاقستانعا كوشىپ كەلگەندەردىڭ دەنى اۋقاتتى وتباسىلار. مەملەكەتتەن باسپانا سۇراپ كورگەن جوق. دەنى باسپانالى. كوشىپ كەلۋگە دارمەنى جەتپەيتىندەردىڭ «كوزدەرى مولدىرەپ» ، اتامەكەندى ساعىنۋمەن ءجۇر.

- قانداستارىمىزدىڭ جۇمىسقا دەگەن قابىلەتى، ەڭبەككە دەگەن قۇرمەتىنە نە ايتار ەدىڭىز؟

- مەنىڭ مولشەرىمشە، قىتايداعى قازاقتاردان كوشىپ كەلگەندەردىڭ جان سانى 300 مىڭ ادامنىڭ استى- ۇستىندە بولۋى مۇمكىن. بۇلاردىڭ كوبى - جاستار. ون نەشە جىل بۇرىنعى «باسپاناسىز» جاستاردىڭ تالايى مۇندا كەلىپ ءبىلىم الىپ، قازاقستاننىڭ قاي سالاسىندا دا بولسىن ەڭبەك ەتۋى ماقتانىش. ولاردان جالقاۋلىق، ەرىنشەكتىكتى بايقاي المايسىڭ. قايدا بولسا دا تىرشىلىك جاساۋدىڭ كوزىن تابا بىلەدى. ولاردىڭ ىشىندە عىلىم سالاسىندا جۇرگەندەر، ورتاشا ساۋداگەرلىكپەن جانە جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ جاتقاندار بارشىلىق. تىپتەن مۇنايشىلىقتى مەڭگەرىپ العاندار دا كەزدەسەدى.

 ءبارى قازاقستان اتتى تاۋەلسىز، سۇيىكتى وتانىن دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جاتقانىنا قۋانىپ ءجۇرمىز. ەلدىڭ ماسىلى ەمەس، اسىلىنا اينالۋدا. «قىتايدان كوشىپ كەلگەندەر وسىنداي» دەگىزگەن جوق. قازاق قوعامىندا كەزىگەتىن بىلىق پەن شىلىققا دا ارالاسقان ەمەس. قايتا تارتىپسىزدىكتەر مەن بۇزاقىلىققا الايا قارايدى. قازاق ەلى ءۇشىن دايىن ادال ەڭبەك ادامدارى بولدى. كوپتەگەن جەكە كاسىپكەرلەر مەن اۋقاتتى ەگىنشىلەر مەن مالشىلار قازاق ۇلتى مەن دالاسىنىڭ قازاقى ءسانىن قالپىنا كەلتىرۋدە.

 بۇل جاڭا ادامداردىڭ نيەتىندە «وتان» دەيتىن ورتاق ادال وي بولعاندىقتان، جەمقورلىقتى جات سانايدى. بۇل ادامداردىڭ ويىندا دايىن اسقا يە بولعىسى كەلەتىن ارامتاماقتىق جوق. ءتىپتى قازاقستان ازاماتىنا وتكەندەرى تۇرعىن ءۇي تىزىمىنە تىزىمدەلمەيدى. ولاردىڭ جۇرەگىندە «تىشقان ءوز ءىنىن ءوزى قازىپ الادى، قارلىعاش ءوز ۇياسىن ءوزى جاسايدى» دەگەن سەنىم ۇيالاسا، وتانعا ماسىل بولمايمىز دەيتىن تىرشىلىك قاعيداسىن دا ۇستاعان. مىناداي ادامداردىڭ وتانعا بەرەرى مول. مەنىڭ اتامەكەنگە كوشىپ كەلگەن ۇل- قىزدارىم دا وسىلاي.

 -  دەمەك، ءسىزدىڭ وتباسىڭىزداعى بالالارىڭىز ەكى ەلگە دە وزدەرىنىڭ ۇلەستەرىن قوسىپ جۇرگەن سياقتى عوي؟

 -  قىتاي قازاقتارىنىڭ وتباسىندا ءبىلىمدى جاندار از ەمەس. ولار دا زامان اعىمىنا قاراي ىڭعايلانىپ، ءتۇرلى كاسىپكە، ماماندىققا يە بولدى. بالالارىمنىڭ ءبارى جوعارى ءبىلىمدى. ءۇشىنشى ۇلىم ەركىن ءۇرىمجى قالاسىندا كاسىپكەر. استانادا وتكەن «دالا داۋىسى» كونسەرتىنىڭ ساحناسىن وسى زامانعى جابدىقتارمەن جابدىقتادى. ۇرىمجىدە وتكەن قازاقستاننىڭ مادەني كۇندەرىندە ول ساحنا بەزەندىرۋگە قاتىسىپ، قوناقتارعا قىزمەت جاسادى. ۇلكەن ۇلىم ەرجان قىتايدا بىلىكتى دارىگەر، ەكىنشى ۇلىم ەربوسىن «جاڭا اۋەن» حالىقارالىق ساۋدا سەرىكتىگىندە ىشكى قىتايدان قازاقستانعا شاعىن سۋ، جەل ەلەكتر ستانسالارىن قۇرۋعا ەڭبەك ەتسە، جامبىل وبلىسىنداعى مەركى، شۋ وزەندەرىندە ەلەكتر ستانسالارىن سالۋعا قاتىستى. سونداي- اق قورداي جەل ەلەكتر ستانسالارىن سالۋ جۇمىستارىنىڭ باسى- قاسىندا. ال كۇيەۋ بالالارىم قالي توقتاسىن ۇلى، نۇربوسىن جاڭابەك ۇلى دا ەلگە كەلگەن سوڭ كاسىپكەرلىك جۇمىسپەن شۇعىلدانىپ ءجۇر.

 -  اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

سۇحباتتاسقان جەكسەن ساعىمبەك ۇلى

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى