احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق ايەلدەرىنىڭ سۋرەتىن سالعان حلۋدوۆتى نەگە سىنادى؟
كوردىم، كوڭىلىم ءسۇيسىندى. سوسىن سۋرەتشىلەر ءجيى ماقتايتىن نيكولاي حلۋدوۆتىڭ تۋىندىلارىن دا تاماشالاعىم كەلدى. ءبىراق، بۇل جولى باستاپقى كەزدەگى شات كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى...
نەگە دەيسىز عوي؟ ونەر مۇراجايىندا ساقتالعان ءابىلحان اتامىزدىڭ سۋرەتتەرىن 100 تەڭگەگە كورۋگە بولادى. ياعني، كىرۋ قۇنى - 100 تەڭگە. وقۋشىلار ءۇشىن ءتىپتى 50 تەڭگە. ال ورتالىق مۇراجايداعى ن. حلۋدوۆ زالىنا 1000 تەڭگە تولەمەسەڭ، كىرگىزبەيدى.
اڭگىمە اقشاسىندا ەمەس، ارينە. قۇنى جوعارى بولعانىنا قاراپ، حلۋدوۆتىڭ سۋرەتتەرى شەديەۆر شىعار دەگەن ويعا قالادى ەكەنسىڭ. ءبىراق، ولاي دا بولماي شىقتى. سۋرەتشىنىڭ اجەلەرىمىزدى، انالارىمىزدى «جالاڭاشتاعانى» شىمبايىما باتتى. بۇل ماقالانى جازۋعا دا ىشتەگى سول قىجىل سەبەپ بولدى...
نيكولاي حلۋدوۆتىڭ كارتينالارى ورتالىق مۇراجايعا قالاي تاپ بولعان؟ الدىمەن وسىدان باستاساق. 1935 - جىلى حلۋدوۆ كورمە وتكىزبەك بولىپ، ءوز تۋىندىلارىن ورتالىق مۇراجاي قورىنا تاپسىرعان ەكەن.
الايدا سول كەزدەگى مۇراجايدىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى سۋرەتتەردى تۇگەل تالداپ، 10 پاراقتان تۇراتىن ساراپتاما جاساپتى. حلۋدوۆتىڭ 18 سۋرەتىن سىناپ شىققان. وكىنىشكە قاراي، بۇل ساراپتاما احاڭنىڭ كىتاپتارىنا ەنبەگەن. تەك مۇراجاي مۇراعاتىندا ساقتالىپ كەلگەنى عانا ايتىلادى.
مەنىڭشە، وسى ساراپتامانى قازىرگى ن. حلۋدوۆ زالىنا ءىلىپ قويعان دۇرىس بولار ەدى. سەبەبى، سۋرەتتى تاماشالاعان ادامدار وعان قاتىستى جازىلعان سىندى دا بەي-جاي قالدىرماۋى كەرەك دەگەن ويدامىن. احاڭنىڭ سىنىن نەگە وقۋىمىز كەرەك؟ سەبەبى، بايتۇرسىن ۇلى سۋرەتشىنىڭ قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە جات كارتينالارىن سىنعا العان.
حلۋدوۆتىڭ سۋرەتتەرىن كورە وتىرىپ بايقاعانىم، ول كىسى سۋرەتتەرىندە قازاق ايەلدەرىن كوپ جاعدايدا جاعىمسىز ەتىپ بەينەلەيدى. شىن ايتام، قىزداردىڭ كوبى جالاڭاش. قاي سۋرەتىن الساڭىز دا، قازاق قىزدارىنىڭ شاشتارى دۋدار-دۋدار. ادەمىلەپ ورىلگەن بۇرىم قايدا قالدى؟ باس كيىمدەرى مۇلدەم جوق. اياقتارى جالاڭاياق. سۋرەتكە قاراپ وتىرىپ، سول كەزدەگى قازاق قىزدارى اياق كيىم كيمەگەن بە دەپ قالاسىڭ. ال ءوزىنىڭ قىزى كلەوپاترانىڭ سۋرەتىن سونداي سۇيكىمدى، سۇلۋ ەتىپ بەينەلەگەن. بۇل سۋرەت تە سول زالدا تۇر.
جوعارىداعى ايتىلعان ساراپتاماسىندا احاڭ بىلاي دەيدى:
«سۋرەتشى حلۋدوۆتىڭ تۋىندىلارىنا جالپىلاما نازار سالعاندا، ونىڭ قازاق تۇرمىسى مەن ومىرىندە مۇلدەم كەزدەسپەيتىن، نە اسا سيرەك ۇشىراساتىن قۇبىلىستاردى بەينەلەۋگە قۇمار باعىتى بىردەن كوزگە ۇرادى. بالكىم، مۇنىسىن قازاقتاردىڭ تۇرمىسىن كوپشىلىك جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا ابدەن سىڭگەن قالىپتا، ياعني ولاردى جارتىلاي جابايى تۇردە ەلەستەتەتىندەردىڭ ۇعىمىنا ساي بەينەلەگىسى كەلۋىمەن، نە ناقتى جاعدايدىڭ بىرتەكتىلىگى سۋرەتشى كوڭىلىنە جاقپايتىندىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولار دا ەدى. بالكىم، سۋرەتشى قازاقتاردىڭ ومىرىمەن ءۇستىرت قانا تانىس، سوندىقتان ونى قالىپتى جاعدايدا بەينەلەۋگە دارمەنسىز شىعار».
بايتۇرسىن ۇلى سىنعا العان ماسەلەلەرگە قال-قادارىمىزشا جەكە-جەكە توقتالساق.
1) قازاق تۇرمىسى مەن ومىرىندە مۇلدەم كەزدەسپەيتىن سۋرەتتەر قانداي؟ مىسالى، «كوش» دەگەن سۋرەتتە بۇكىل اۋىلدىڭ جۇگى ءبىر عانا وگىزگە ارتىلعان. قاي قازاق وسىلاي كوشىپ ەدى، ايتىڭىزدارشى؟ سوسىن جاپادان-جالعىز تۇرعان كيىز ۇيلەردى كوپ سالادى. «قوي ساۋۋ» سۋرەتىندە سونداي. كيىز ءۇي بىرەۋ، قوي - كوپ. كيىز ءۇيىن ايدالاعا اپارىپ تىگەردەي نە كۇن تۋدى؟ اۋىل-اۋىل بولىپ كوشىپ جۇرەتىن اتالارىمىز قايدا قالدى سوندا؟ سول سياقتى، «وتىنعا بارعاندا» كارتيناسىندا دا قازاق ايەلى جالاڭاياق كەلە جاتىر. باسقا-باسقا، وتىنعا بارعان ادام جالاڭاياق ءجۇرۋشى مە ەدى؟
2) اسا سيرەك ۇشىراساتىن قۇبىلىستارعا توقتالايىق. «قول ديىرمەن» سۋرەتىندە 7-8 جاسار قىزدى تاعى دا تىرجالاڭاش قىلىپ شەشىندىرىپ تاستاپتى. ارينە، اۋىلدىق جەرلەردە ءالى مەكتەپ كورمەگەن قىز بالاسىنىڭ جالاڭاش ءجۇرۋى تاڭسىق ەمەس شىعار.
ءبىراق الگىندەي ەرەسەك قىزداردىڭ جالاڭاش ءجۇرۋى مۇمكىن بە؟
«تۇنگى بارىمتا» سۋرەتىندەگى ەكى بارىمتاشىنىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقىنى قۋالاپ كەتۋىن «ەرلىك» دەمەسكە امالىڭ جوق. ءبىراق، شىندىعىندا، بارىمتاعا شىعار ادامدار توپتالىپ، قارۋلانىپ بارادى ەمەس پە؟
شىمبايعا باتاتىن تاعى ءبىر شىعارما - ن. حلۋدوۆتىڭ «جۇلدە ءۇشىن باسەكە» كارتيناسى. مۇندا قازاقتىڭ «تايلاقتارتۋ» دەگەن ويىنى سۋرەتتەلگەن. ياعني، تىرجالاڭاش شەشىنگەن ايەلدەر (اراسىندا قىزدار دا بار) بايلاۋلى تۇرعان تۇيەنىڭ بۇيداسىن اۋىزدارىمەن شەشىپ جاتادى. سونداي جيىركەنىشتى سۋرەت دەر ەدىم. احمەت بايتۇرسىنوۆ تا وسى سۋرەتتى قاتتى سىنعا الىپتى:
«سۋرەتشى حلۋدوۆ مەنىمەن اڭگىمەسىندە مۇنداي تاعىلىق كوڭىل كوتەرۋدى ءوز كوزىمەن كورگەنىن ايتقانى بار. الايدا، ءدال سوعان سەنە قويۋ قيىن»، - دەي كەلە «حلۋدوۆتىڭ سۋرەتىندە جاس كەلىنشەكتەر، ءتىپتى بويجەتكەندەر دە جەڭىس الۋ ءۇشىن شەشىنىپ جاتىر. سۋرەتشى، ءسىرا، مۇنىڭ ءبارى وپ-وڭاي اتقارىلادى دەپ ويلايتىن بولۋعا ءتيىس.
بويجەتكەندى قالىڭ حالىق الدىندا شەشىندىرە تۇرىپ، ول قازاق قىزدارىنىڭ ادەتتە جاس كۇنىنەن قۇدا تۇسكەن جەرى بولارىن، قالىڭمال تولەنىپ قويىلاتىنىن، كۇيەۋ جىگىتىنىڭ بارلىعىن جانە ونىڭ مۇنداي «ەرلىككە» قالاي قاراۋى مۇمكىن ەكەنىن جادىنان شىعارىپ الادى»، - دەپ جازادى. بالكىم، مۇنداي ويىن ەرتەرەكتە بولعان دا شىعار. ءبىراق، ءدال وسى سۋرەتتى ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدا ورتالىق مۇراعاتتىڭ زالىنا قويۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟
3) قازاقتاردىڭ ومىرىمەن ءۇستىرت قانا تانىس ەكەنى راس. ماسەلەن، «بيە ساۋۋ» سۋرەتىندە قۇلىندى ەنەسىنەن الىسقا اپارىپ بايلاپ قويعان. مۇندايدا بيە ساۋعىزۋشى ما ەدى؟ «قوي قىرقۋ» سۋرەتىندە قىرىقتىقتى قىزداردىڭ قولىنا ۇستاتا سالىپتى.
«قازاق ايەلدەرى ءجۇن ساباۋدا» دەگەن سۋرەتتى مەن مۇلدە تۇسىنبەدىم. ايەلدەردىڭ كوبى - جالاڭاش. ءجۇن ساباۋ ءۇشىن شەشىنۋدىڭ قانداي قاجەتى بولدى ەكەن؟ ىستىقتاۋى مۇمكىن دەيسىز بە؟ ولاي بولسا، الگى ايەلدەر باستارىنداعى باس كيىمدەرىن نەگە شەشپەگەن؟ سوعان قاراعاندا، ولاي دا اقتاۋعا كەلمەيدى. ياعني، سۋرەتشى قيالىنا قاتتى ەرىك بەرىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى. قيالعا كوپ سۇيەنگەندىكتەن، دالسىزدىك ءجيى ۇرىنادى سوسىن. «تاۋداعى پىشەنشىلەردە» ءشوپ از. «بيە ساۋۋداعى» بيە مەن ادامنىڭ بويى شامالاس. وسىنداي، سالعىرت-سالاقتىعى ءبىراز سۋرەتىنەن مەنمۇندالايدى.
حلۋدوۆتىڭ قالامىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ تالاي ءداستۇرى وسى ۋاقىتقا جەتتى. اسىرەسە، كەزىندە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ساقتاۋ مۇمكىندىگى بولماعان كوش، قىرمان باسۋ، مال باعۋ، اۋىل تىرلىگى سياقتى بەينەلەردى وسى سۋرەتشىنىڭ كارتينالارىنان عانا كورگەنىمىز راس. وعان داۋ جوق.
ماقالانى جازۋدا حلۋدوۆتى، ونىڭ شىعارمالارىن مۇقاتۋدان، جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىز. الايدا، قازاقتىڭ ءبىر بالاسى رەتىندە قازاق تۇرمىسىنا جات سۋرەتتەردىڭ زالعا كوپ قويىلا بەرمەۋىن قالاعان بولار ەدىك.
ارينە، بىرەۋلەرىڭىز مۇنداي سۋرەتتەر ەۋروپا، ورىس ساۋلەت ونەرىندە بۇرىننان بار ءتاسىل ەمەس پە دەپ تە اقتايتىن شىعارسىزدار. الايدا، قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىن سۋرەتشى قيالىنا سالىپ شەكتەن تىس «شەشىندىرۋىن» حوش كورمەي تۇرمىن.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتالمىش ماقالاسىنىڭ سوڭىن: «حلۋدوۆتىڭ سۋرەتتەرىندەگى ءوزىمىز كورسەتكەن كەمشىلىكتەردى ءسوز ەتە وتىرىپ، بۇل سۋرەتتەردىڭ ءبارىن مۋزەي كورمەسىنەن الىپ تاستاۋ كەرەك دەگەلى وتىرعانىم جوق. كەرىسىنشە، تۇرمىستىق تۇرعىدان كوپ قاتەلىكتەر جىبەرىلسە دە، كەيبىر جەكەلەگەن تۇستاردا دۇرىس ءمان بەرەتىندىكتەن، حلۋدوۆتىڭ مۇنداي سۋرەتتەرى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-سالتىن شىنايى تۇردە جەتكىزە بىلەر جاقسى سۋرەتتەر سالىنعانشا كورمەدەن ورىن الۋعا ءتيىس»، - دەپ قورىتىندىلاعان ەكەن.
شۇكىر، قازىر بىزدە قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىن شىنايى تۇردە كورسەتەتىن سۋرەتتەر كوپ. تالانتتى قازاق سۋرەتشىلەرى دە جەتەرلىك. سوندىقتان دا احاڭنىڭ اماناتى بويىنشا حلۋدوۆتىڭ الگىندەي سۋرەتتەرىنە سىن كوزىمەن دە قاراعانىمىز دۇرىس شىعار. الدە بىزدە ونىڭ ورنىن باسار جاقسى سۋرەت جوق پا؟ سىزدەر قالاي ويلايسىزدار؟
سەرىكبول حاسان
zhasorken