م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. كوشپەندىلەر بولمىسى. نانىم، ءدىن

شىعىس پەن باتىستىڭ زاماناۋي دەرەكتەرى دالا جۇرتىنىڭ ءتاڭىرى ءدىنىن تۇتىنعانىن ناقتى ايعاقتايدى. ولاردىڭ داستۇرىندە كوك پەن جەر بارىنەن جوعارى قۇرمەتتەلەدى. ءاربىر ىسىندە اۋىزعا الىپ وتىرادى، دەيدى چجاو حۋڭ.

البەتتە، چجاو حۋڭ جازبالارىنداعى كوك پەن جەر اتاۋى - قىتاي تىلىندە. ىلكىدەگى ورحۇن ەسكەرتكىشتەرى، ەجەلگى تۇرىكتەر تىلىنە كوشىرسەك، كوك ءتاڭىرى، جەر-سۋ بولار ەدى.

پەن دا-يا-سيۋي تيننىڭ كۋالىگى: ولار كوكتىڭ قۇدىرەتىنەن تىس ەشقانداي دا شارۋا جوق دەپ بىلەدى. تاتاردىڭ امىرشىسىنەن قاراشى جۇرتىنا دەيىن وسىعان سەنەدى. ءاربىر ءىستى باستاردا «كوك وسىلاي ۇيرەتەدى» (كوكتىڭ ىرقى، - م.م.) دەپ سويلەيدى. الدەبىر جۇمىستى تىندىرعاندا، «بۇل - كوكتىڭ قالاۋى» (ياعني، كوكتىڭ القاۋىمەن جاسالدى، - م.م.) دەسەدى. «كوكتىڭ ءامىرى» دەپ سويلەيدى، دەگەن چجاو حۋڭ.

ولار اسپانداعى ءبىر قۇدايعا سەنەدى، كوزدەرى كورىپ تۇرعان كوك كۇمبەزىن قۇداي دەپ ەسەپتەيدى، باسقاداي تانىم-تۇسىنىگى جوق، دەپ جازعان ەكەن، الەم استى-ۇستىنە تۇسەر شاپقىن قارساڭىندا سيرياداعى ياكوۆيت پاتريارحى ميحايل. ولار ءبىر قۇدايعا عانا سەنەدى جانە وسى قۇداي الەمدەگى كوز كورىپ تۇرعان ءھام كورىنبەس بارلىق زاتتىڭ جاراتۋشىسى دەپ بىلەدى، سونىمەن قاتار، ادام ومىرىندەگى بارلىق يگىلىك، بار قيىندىق تا قۇدايدىڭ ىرقىمەن دەپ سانايدى. ايتسە دە قۇداي اتىنا ارناپ دۇعا وقۋ، ماداق ايتۋ، نەمەسە باسقاداي ءراسىم-سالتى جوق، دەگەن كارپيني.

بۇلاردىڭ دىندەرى دە باسقا جۇرتتان وزگەشە. قۇدايعا سەنەدى جانە ونى تابيعاتتىڭ الدەبىر زاڭى ەسەپتى قابىلدايدى. وزدەرى دە تابيعي قالىپتا عۇمىر كەشەدى، قىستا دا، جازدا دا، جان-جانۋار، قۇستار سياقتى، دەگەن ريكولدو دە مونتە-كروچە. قۇدايعا قۇلشىلىق تارابىندا ناقتى نيزام-عۇرىپتارى جوق. جەر-الەمدەگى يۋدەي، ساراسين، حريستيان زاڭدارىنىڭ ەشقايسىسىن ۇستانبايدى، تابيعي سانا جونىمەن تىرشىلىك كەشەدى ءهام وزدەرىنە ءتان ءجون-جورالعىسى بار، دەيدى داۆيد ەشبي. وزدەرىنىڭ قۇدايلارىن قاستەرلەيدى، قۇداي جالعىز جانە ماڭگىلىك دەپ ەسەپتەيدى. جانە قۇدايدىڭ ەركىنەن تىس ەشتەڭە بولمايدى دەپ بىلەدى. ايتسە دە، قۇدايدىڭ قۇرمەتى ءۇشىن عيبادات، ورازا، كەشكىلىك قىزمەت، نەمەسە باسقاداي ىستەرى جوق، دەپتى گايتون.

تاتارلاردىڭ ەشقانداي اتاۋلى ءدىني ءىلىمى جوق. تابيعي تانىم عانا. عيباداتحانا دا، ءدىني قىزمەتكەر دە، تيەسىلى راسىمدەر دە جوق، دەپ ناقتىلايدى ريكولدو دە مونتە-كروچە. اتقىشتار جۇرتى، ياعني مۇعال، اۋىزەكى تىلدە تاتار - قۇدايسىز حالىق، ءبىراق وزدەرىنىڭ تابيعي ءراسىم-سالتتارىن ۇستانادى، دەيدى ستەفان وربەلياني. مۇنداعى «قۇدايسىزدىق» - حريستيان دىنىنەن تىس، ال «تابيعي ءراسىم-سالت» - وزىندىك نانىم، داستۇرلەر ەكەنى ايقىن بولسا كەرەك.

موال، نەمەسە تاتارلار ءبىر قۇدايعا عانا سەنەدى، دەپتى رۋبرۋك. ولار قۇدىرەتتى كوك قۇدايى بار دەپ ايتادى جانە ودان جاقسى كەڭەس پەن اماندىق-ساۋلىق تىلەپ، قۇربان شالىپ وتىرادى، دەيدى ماركو پولو. ولار قۇداي - ءبىر دەپ بىلەدى جانە سوعان وراي وزىندىك سالتتارى قاتاڭ ساقتالادى، دەپتى لونجيۋمو.

كەيبىرەۋلەر ءۇش ءجۇز الپىس بەس قۇداي بار دەپ بىلەدى، دەپ جازادى ريكولدو دە مونتە-كروچە. شەتىن دەرەك. زادى، قۇداي ەمەس، ءۇش ءجۇز الپىس بەس اۋليە بولۋعا ءتيىس. تاتاردىڭ قۇدايى بىرەۋ-اق دەپ ريكولدونىڭ ءوزى دە، باسقالار دا ناقتى ايتقان. بار قۇداي - بىرەۋ-اق، تىرشىلىگىمىز دە، ءولىمىمىز دە سونىڭ ەركىنە بايلانىستى ءھام ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز (پەيىلىمىز) سونىڭ تۋرا جولىندا، دەيدى موڭكە قاعان رۋبرۋكپەن اڭگىمەسىندە. ولار قۇدايدى ءتاڭىرى دەپ اتايدى، دەگەن انىقتاما بەرەدى كيراكوس گاندزاكەسي.

ولار كۇننىڭ كۇركىرىن قۇدايدىڭ (ياعني ءتاڭىرىنىڭ، - م.م.) اشۋى دەپ بىلەدى. سوندىقتان كۇن كۇركىرەگەندە كەرەمەت قورقادى، دەپتى چجاو حۋڭ. كۇن كۇركىرەگەندە شەت جۇرتتىق، بوتەن كىسىلەردى سىرتقا شىعارىپ جىبەرىپ، وزدەرى قارا كيىزگە ورانىپ، كۇركىر باسىلعانشا تىعىلىپ جاتادى، دەيدى رۋبرۋك.ەشبىر جاۋدان قايتپاعان، اجالعا قارسى شاباتىن دالا جۇرتى تەك نايزاعاي ويناعان كۇن كۇركىرى، ياعني كوكتەگى ءتاڭىرىنىڭ كارىنەن عانا قورقادى ەكەن. البەتتە، وزىندىك ءدىني نانىمنىڭ قانشالىق كۇشتى بولعاندىعىنىڭ كورىنىسى.

كوككە جالعاس قۇدىرەت يەلەرى - اي مەن كۇن جانە وت جانە جەر-سۋ. قۇدايمەن قاتار ولار كۇنگە، ايعا جانە وتقا، سونداي-اق، سۋ مەن جەرگە تابىنادى جانە ءىشىپ-جەمگە وتىراردا، كوبىنە-كوپ تاڭەرتەڭ، ولارعا ءدام ارنايدى، دەپ اتاپ كورسەتكەن كارپيني. جاڭا ايدىڭ العاشقى كۇنى كوككە تاعزىم ەتەدى، دەگەن چجاو حۋڭ. جاڭا اي تۋعاندا مىندەتتى تۇردە تاعزىم جاسايدى، دەيدى سيۋي تين. ولار اي دەگەن - قۇدىرەتتى حان دەپ بىلەدى، سوندىقتان تىزەسىن بۇگىپ، ايعا تاعزىم ەتەدى؛ جاڭا ءبىر ءىستى جاڭا اي تۋعاندا، نەمەسە اي تولعاندا باستايتىن ادەتتەرى بار، دەيدى بەنەديكت پولون.

الدەبىر شارۋاعا كىرىسەردە ايدىڭ تولىعىنا، نەمەسە كەمىسىنە قارايدى؛ جاڭا ايدىڭ شيرەگى ءھام تولعان ايدىڭ قورعالاپ، كەمىگەن كۇندەرى ءىستىڭ باسى مەن اياعى ءۇشىن قولايسىز سانالادى، دەيدى سيۋي تين. تاتارلار جاڭا اي تۋعاندا دۋلى مەرەكە جاسايدى، دەپتى ارحيەپيسكوپ پەتر. ولار ايدىڭ اناسى - كۇن دەيدى، ويتكەنى اي ءوزىنىڭ جارىعىن كۇننەن الىپ تۇرادى دەيدى. سوندىقتان، كۇندى ايرىقشا قۇرمەتتەيدى، دەپتى بەنەديكت پولون. ولار كۇنگە تابىنادى، دەپ كۋالاندىرعان ارميان دەرەكتەرى. شىققان كۇنگە تاعزىم ەتەدى، ءدىنى سول، دەيدى ءيبن ءال-اسير.

(جاڭا شىققان كۇنگە تاعزىم جاساۋ - قازاق اراسىندا كەيىنگى زامانعا دەيىن ساقتالعان - يبن رۋزبيحان، XVI عاسىر. ال جاڭا ايمەن سالەمدەسىپ، تاعزىم ەتۋ - كۇنى بۇگىندە بار، مەن ءوزىم كەزىندە اجەم بەرگەن تاربيە بويىنشا، ءاربىر جاڭا ايدى كورگەن ساتىمدە ەسكىلىكتى اتا-بابا دۇعاسىن قايتالاپ: «اي كوردىم، - امان كوردىم، - باياعىداي زامان كوردىم، - ەسكى ايدا ەسىركە، - جاڭا ايدا جارىلقا!» - دەپ بارىپ ءتاجىم ەتەم جانە وسى ءراسىمدى كەيىنگى نەمەرەلەرىمە دەيىن ۇيرەتتىم...)

ولار قۇدىرەتتى كۇن پاتشا - جانىپ تۇرعان وت دەپ بىلەدى، سوندىقتان دا وتتى قۇرمەتتەيدى، وتتىڭ تازارتپايتىن نارسەسى جوق دەپ ەسەپتەيدى، دەگەن بەنەديكت پولون. وتقا قاتىستى ىرىم، تىيىم جانە جول-جورالعىلار تۋراسىندا جوعارىدا ايتىلدى. وتپەن الاستاۋ - نەگىزگى راسىمدەردىڭ ءبىرى بولعانىن كوردىك. بۇل ارادا وتپەن، تۇتىنمەن تازارتۋ - قازاق اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىرعانىن عانا قايتالاي ەسكە سالامىز.

ءتۇز تۇرعىندارى قۇپيا، تىلسىم كۇش رەتىندە اتا-بابالاردىڭ ارۋاعىن ايرىقشا قاستەرلەگەن. ولار ولگەن كىسىلەرىنىڭ بەينەسىن كيىزدەن جاساپ، قىمبات ماتالارمەن كيىندىرىپ قويادى جانە ءاربىر اربا-ۇيگە بىرەۋىن، نەمەسە ەكەۋىن سالىپ الىپ جۇرەدى، دەپتى رۋبرۋك. تاتارلار سيقىر ءۇشىن كيىز قۋىرشاق ۇستايدى، دەيدى ارميان شەجىرەسى. اتا-بابانىڭ ءتىرى ارۋاعىن كەيىپتەيتىن مۇنداي پۇت-قۋىرشاق «ونگون» (وڭعۇن) اتانعان. باتىس دەرەكتەرى «يدول» دەپ جازادى.

ادامعا ۇقساتىپ، كيىزدەن جاسالعان پۇت-قۋىرشاقتارى بار. بۇلارىن وتارلى مالدىڭ قامقورى، ونىڭ ءتولىنىڭ وركەنى مەن اماندىعى جانە ءسۇتىنىڭ مولدىعىنا كەپىل دەپ تانىپ، تۇراتىن ۇيلەرىنىڭ ەكى جاق بوساعاسىنا ورناتىپ قويادى. ەندى ءبىر پۇت-قۋىرشاقتار جىبەك-تورعىننان جاسالادى ءهام ايرىقشا قاستەرلى. ساۋلەتتى اربا-ۇيلەرىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا، كىرەبەرىسكە قويادى، دەيدى كارپيني. موالدار بۇل پۇت-بەينەلەردى مەيلىنشە قادىرلەيدى جانە سوعان تابىنادى، دەگەن رۋبرۋك. يمپەراتور (كۇيىك قاعان، - م.م.) ورداسىنىڭ الدىنا دا پۇت قويىلىپتى، وعان ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلىپ، اتاۋلى سىي-سياپات، تارتۋ-تارالعى جاسالادى ەكەن، دەيدى بۇل جاعدايدى كوزىمەن كورگەن كارپيني.

پۇت قالىپتاۋدىڭ وزىندىك ءراسىمى بولعان. بۇل پۇت-قۋىرشاقتارىن («يدول») جاساردا اۋىلداعى قارتاڭ ايەلدەر تۇگەل جينالادى دا، ايرىقشا ىجداعاتپەن ىسكە كىرىسەدى. قۇراپ، تىگىپ بولعان سوڭ [قۇربانعا[ قوي سويادى، ونىڭ ەتىن جەپ، سۇيەگىن وتقا جاعادى، دەيدى كارپيني.

توتەنشە جاعدايلار كەزىندە دە جاڭا پۇت ىستەۋ قاجەت ەكەن. كارپيني ايتادى: الدەبىر جاس ادام قاتتى اۋىرا قالعان جاعدايدا الگىندەي راسىممەن جاڭادان پۇت جاسايدى دا، ونى سىرقاتتىڭ توسەگىنىڭ باسىنا بايلاپ قويادى، دەيدى. ياعني، ارۋاق شاقىرۋ، ودان مەدەت تىلەۋ. الگى ايتىلعان پۇت-قۋىرشاقتاردىڭ الدىنا ءاماندا اق قويىلادى. ءىشىپ-جەمەگە وتىرعان كەزدەرىندە ەڭ اۋەلى وسى پۇتقا شوكىمدەپ سىباعا تارتادى. ءاربىر رەتتە، سويىلعان مال مەن العان اڭنىڭ شيكى جۇرەگىن تاباققا سالىپ، ۇيدەگى پۇتتىڭ الدىنا قويادى دا، ونى وزدەرى ەرتەڭىنە عانا پىسىرىپ جەيدى، دەگەن كارپيني.

تاعى ءبىر ءسوزى: كوسەمدەر، مىڭباسىلار، ءجۇزباسىلار ءوز كۇرەندەرىندە مىندەتتى تۇردە سەركە ۇستايدى، دەپتى. (ءسىرا، قاجەتتى ساتىندە وڭعۇنعا قۇربانعا شالۋ ءۇشىن، - م.م.). اتا-بابا ارۋاعىن كورنەكى پۇت ارقىلى قاستەرلەۋ ءتۇز تۇرعىندارىنىڭ تىرشىلىك سالتىندا ۇزاق زامان، مۇسىلمان ءدىنى ءبىرجولا ورنىققانعا دەيىن ساقتالىپ تۇرعانىن كورەمىز.

1436-1452- جىلدار ارالىعىندا قانشاما ۋاقىت، ون التى جىل بويى ازاۋ-تانادا تۇرعان، دالالىق تۇرىك ءناسىلىنىڭ ءداستۇر-سالتىن جەتە تانىپ، ءتىلىن ەركىن يگەرگەن ۆەنەسيالىق ءيوسافات باربارو مىنانداي كۋالىك قالدىرىپتى: تاتارلاردىڭ اراسىندا ماگومەد ءدىنى ادەپكى قۇبىلىسقا اينالۋى - شامامەن بۇدان ءجۇز ون جىل بۇرنادا. راس، وعان دەيىن دە ازداعان جۇرت مۇسىلمان بولدى، ال جالپى العاندا، اركىم وزىنە ۇناعان نانىم-سەنىمدى ەركىن ۇستاندى. سوندىقتان ولاردىڭ اراسىندا اعاش، نەمەسە كيىز، شۇپەرەك مۇسىنگە تابىنىپ، ونىسىن وزدەرىمەن بىرگە ارباعا سالىپ الىپ جۇرەتىندەر دە بولدى. مۇسىلمان دىنىنە كۇشتەپ ەنگىزۋ ەدىگەنىڭ زامانىندا جۇزەگە استى، دەيدى.

باربارونىڭ تاعى ءبىر تۇستا ايتقانى: ماجۋسي بولىپ قالعان تاتارلار اربادا وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن مۇسىندەرىنە تابىنادى؛ سونىمەن قاتار، ءار كۇنى ەرتەمەن ۇيدەن شىققاندا العاشقى كەزدەسكەن الدەنەندەي جانۋارعا تاعزىم جاسايتىن دا عادەتتەرى بار، دەيدى. وتكەن اتا-بابا ارۋاعىن كەيىپتەگەن پۇت-مۇسىندەرگە تابىنۋ باربارودان تاعى ءبىر ءجۇز جىل وتكەن زاماندا، شىعىس داشتىدەگى قازاق اراسىنان كورىنىس بەرەدى. بۇل جاعدايدى شايباني حاننىڭ 1510- جىلى قىستا، قازاق دالاسىنا جاساعان ەڭ جويقىن جورىعىنىڭ تولىق تاريحىن تاڭباعا تۇسىرگەن يبن رۋزبيحان كۋالاندىرىپتى.

رۋزبيحان: «ەرلىگىمەن الەمگە ايگىلى قازاق جۇرتى - شىڭعىس حان ۇلىسىنا جاتادى»، - دەي كەلە، حوراسان مەن ماۋرەنناحردىڭ ءدىني عۇلامالارى شايباني حاننىڭ جاڭا جورىعىن - كاپىرلەرگە قارسى عازاۋات دەپ تانىعانىن ايتادى. ويتكەنى، قازاقتاردىڭ يسلامنان تىس ماجۋسي ەكەنى ناقتى دالەلدەنگەن كورىنەدى. بۇلار پۇتقا تابىنادى، دەيدى. سوندىقتان، قازاقتاردى قىرىپ-جويۋ، قۇلدىققا اكەتۋ - كۇنا ەمەس، تەك قانا ساۋاپ جانە ءاربىر تازا مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى پارىزى دەلىنگەن رەسمي پاتۋادا.

انىعىن بىلەتىن ابزال ادامداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقتاردىڭ اراسىندا ماجۋسيلىك ادەت-عۇرىپتار كەڭىنەن ساقتالىپ وتىر، دەپ جازادى بۇدان ءارى رۋزبيحان. ماسەلەن، ولاردا پۇت بەينەلەر بار. اللاعا قۇلشىلىق، حاق ناماز ورنىنا وسى پۇتقا تاعزىم جاساپ، قۇلدىق ۇراتىن كورىنەدى، دەپتى.

ارۋاقتى كۇرنەكى پۇت (قۋىرشاق-مۇسىنشە) - وڭعۇن كەيپىندە قاستەرلەۋ بۇدان سوڭعى قانشاما زامانعا جالعاسقانىن ءبىرشاما ناقتى ايتا الامىز. قازاق ورداسى اكىمشىلىك قانا ەمەس، مادەني، ءدىني ورتالىق تا بولعان تۇركستاندى، حالقى يسلام جولىنداعى، بازارى دۋلى ساۋراندى، وڭتۇستىك وڭىردەگى تاعى قانشاما كەنتتى ءبىرجولا باۋراعان تاۋەكەل حان-ەسىم حان زامانى - XVII عاسىردىڭ باسى تۇرىپتى، كەيىنگى ابىلاي حان ءداۋىرى، 18- عاسىرعا ۇلاستى. ەجەلگى ءراسىمنىڭ ەڭ سوڭعى دايەگى - ا.لەۆشين، ا.حارۋزين ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپقان. بۇل - كۇنى كەشەگى 19- عاسىر. قازاقتار قايتىس بولعان كىسىنى بەينەلەيتىن ۇلكەن پۇت قۋىرشاق جاساپ، وعان مارقۇمنىڭ تىرشىلىكتەگى ءتاۋىر كيىمدەرىن كيگىزىپ قويىپ، ءولىمنىڭ جىل ۋاقىتى تولعانعا دەيىن كۇن سايىن ازاندا جانە كەشقۇرىم جىلاپ-سىقتاپ، جوقتاۋ ايتادى ەكەن. مۇنداي ءداستۇر ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر بولىكتەرىندە كوبىرەك ساقتالعان دەپ كۋالاندىرادى ا.لەۆشين. بۇل زاماندا قازاق ءوزىن قالتقىسىز مۇسىلمان ساناعان. ولىگىن اق جۋىپ، ارۋلاپ، جانازا شىعارىپ، قۇران وقىپ اتتاندىرادى، دەگەن ا.لەۆشين. وسىعان جالعاس جاعداي الگىندەي.

مۇسىلمانشىلىققا دەن قويعاننان سوڭعى زاماندا ءبىر قۇداي - ءتاڭىرى ەسىمى جاڭاشا سىپات الادى. XI عاسىر، ماحمۇد قاشعاري «سوزدىگىنىڭ» وزىندە «ءتاڭىرى» - «اللا» اتاۋىنىڭ سينونيمى عانا ەمەس، جاراتقان يەنىڭ ەڭ نەگىزگى ەسىمى رەتىندە قولدانىسقا تۇسكەنىن كورەمىز. كەيىندە مۇسىلمان دىنىنە ءبىرجولا كوشكەن شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇعىمى دا وسى ورايدا.

ەندى ەكە ۇلىس، ودان ىلكى جانە جالعاس زاماندارداعى ءارقيلى شەت دىندەر تۋراسىندا بىرەر ءسوز.

ون ۇيعىر اۋلەتىنەن شىققان قاعانداردىڭ دالا جۇرتىنا مانيحەي ءدىنىن كۇشتەپ تاڭباق ارەكەتى - اقىر تۇبىندە ۇلىستىڭ ءبىرجولا ىدىراۋىنا سەبەپ بولعانى، ال جەتەكشى تايپا - ۇيعىرلاردىڭ قىرعىنعا ۇشىراپ، ءبىرجولا دەرلىك جويىلعانى، كەيىنگە تەك اتاۋ-ەسىمى عانا قالعانى تۋراسىندا ايتتىق. ودان دا بۇرىنعى، ەدىل بويىنداعى قۇدىرەتتى حازار قاعاناتىنىڭ كۇيرەۋى دە پايىمى شولاق، اقىلى كەمىس، ەڭ سوڭعى قاعاننىڭ نەگىزىنەن كوشپەندى، جاۋىنگەر جۇرتتىڭ تۇرمىس-كەبى، ءداستۇر-سالتىمەن مۇلدە ۇيلەسپەيتىن يۋدەي ءدىنىن قابىلداۋى جانە ونى جالپى جۇرتقا كۇشتەپ تاراتۋ ارەكەتى ناتيجەسىندە بولعان اپات ەدى. ال ۇلى دالادا، شىڭعىس حاننان بۇرىنعى زاماندا حريستيان ءدىنىنىڭ نەستوريان تاريقاتى بوي كورسەتە باستاعانى بەلگىلى. وسى ورايدا، ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ جات جۇرتتىق ءارقيلى دىندەرگە جول بەرۋ سەبەبى نەدە دەگەن ساۋال تۋىنداسا كەرەك.

جاراتۋشى كوك، ودان سوڭعى كيە مەن يەلەرگە نەگىزدەلگەن ءتاڭىرى ءدىنى - كوشپەندى جۇرتتىڭ وزىندىك تىرشىلىك كەبى، تۇرمىس-جاعدايى نەگىزىندە تۋىنداعان ۇعىم-نانىمدارىنىڭ جيناقتى كورىنىسى بولاتىن. ۇلتتىق، ۇلىستىق يدەولوگيا ەمەس، حالىقتىق جول-جورا مەن عۇرىپ. جازبا نەگىزدەگى بەرىك نيزامى، سوعان ساي وزىندىك عيباداتى مەن مىندەتتى جوسىق، ءراسىمى قالىپقا تۇسپەگەن. ءتاڭىرى ءاربىر كىسىنىڭ جۇرەگىندە جانە ساناسىندا عانا تۇرعان. ال مەملەكەت رەتىندە ۇيىسقان قۋاتتى قۇرىلىمعا بۇدان گورى بەلسەندىرەك، ءارى كورنەكى قۇداي ءۇيى - رەسمي عيباداتحانا ارقىلى ۇتىمدى ۇگىت، پارمەندى ناسيحات تاراتاتىن، ەلدى ورتالىقتاندىراتىن، ءبىر ۇلگىگە باعىتتايتىن باسقا ءبىر ءدىن كەرەگىرەك بولىپ شىعادى.

X عاسىردا كەرەيلەردىڭ، وعان جالعاس نايمان، وڭعىت جانە باسقا دا بەلگىلى، بەلگىسىز، جەكەلەگەن رۋ-تايپالاردىڭ حريستيان دىنىنە اۋەستەنۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسىندا جاتىر. ايتكەنمەن، اتاپ ايتايىق، اۋەستىك - سول سىرتتاي اۋەستىك قالپىندا عانا قالعانىن كورەمىز. جاڭا ءبىر ءدىن - نەستوريان تاريقاتىن قابىلداۋ - تەك ءسوز جۇزىندە، وندا دا بيلەۋشى تاپ شەڭبەرىندە عانا بولىپتى. سونىڭ ءوزى ءۇستىرت ءارى بايانسىز.

كەيىنگى جانە بۇگىنگى باتىس زەرتتەۋشىلەرى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە ورىس عىلىمى ءتۇز تۇرعىندارىنىڭ حريستيان ءدىنىن ۇستانۋىنا ايرىقشا ءمان، ماڭىز بەرەدى. ۇلى دالا مەن قالعان الەمنىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى دىنگە تىرەلىپ تۇرعانداي.

ماسەلەن، ويسىز تاسىرلىقتان اۋلاق جانە ءورىسى كەڭ لەۆ گۋميلەۆ شىڭعىس حاننىڭ جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ورتالىق جانە العى ازيانى جاۋلاۋ سوعىستارىن «سارى كرەست جورىعى» دەپ اتاعان. وندا ءامىر تەمىردىڭ يراننان التىن ورداعا دەيىنگى، تۇركيادان ءۇندىستانعا دەيىنگى - باتىس پەن شىعىستاعى بۇكىل مۇسىلمان الەمىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، اياۋسىز ويرانداعان قانىپەزەر جورىقتارىن قانداي دىنگە تەلۋىمىز كەرەك؟ ەۋروپا حريستياندارىنىڭ ءجۇز جىلدىق، وتىز جىلدىق، جەتى جىلدىق، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، عاسىردان عاسىرعا ءوتىپ، ەشقاشان تولاستاماعان ءوزارا سوعىستارىن نە دەيمىز؟ قيسىنسىز دولبار.

ەۋروپانىڭ مۇسىلمان الەمىنە قارسى كرەست جورىقتارى باستالعاندا، وزدەرى اۋەلدە بايىپتاعانداي، «ساراسيندەردى» بىردەن جاپىرىپ كەتە الماعان، ۋاقىت وزا كەلە قايتادان تىقسىرىلا باستاعان حريستيان جۇرتى ەندى بەيمالىم عانا ەمەس، مۇلدە جۇمباق ارعى شىعىستان الدەنەندەي عاجايىپ، توتەنشە كومەك كۇتكەن. وعان اۋەلگى سەبەپ، قوزعاۋشى كۇش - قاراقىتاي ەلۇي داشى بولىپتى. قاشقىن حانزادا كەرەي، نايمان جانە باسقا دا دالالىق رۋ-تايپالاردان قۇرالعان از عانا اسكەرمەن جەتىسۋدى الىپ، ودان سوڭ قارلۇقتارمەن قاتارىن مولىقتىرىپ، سيريا، پالەستينا تارابىندا كرەستشىلەردىڭ ءوزىن ىقتىرعان اتاقتى سانجار سۇلتاندى تالقانداعاندا، بۇل مۇسىلمانداردى قيراتقان - شىعىستاعى بەيمالىم حريستيانداردىڭ يوانن ەسىمدى پاتشاسى ەكەن دەگەن لاقاپ تارايدى. كەيىنىرەك، ورتا ازياعا شىڭعىس حان كەلىپ كىرگەندە باياعى لاقاپ شىندىققا اينالعانداي كورىنەدى. ەسىمى دە، ءجون-جوسىعى دا كۇڭگىرت شىڭعىس حان - باياعى پرەسۆيتەر ءيواننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى داۆيد پاتشا بولىپ شىعادى.

تاتارلار - حريستيان ەكەن، مۇسىلمان اتاۋلىنى جازالاۋ ءۇشىن اتتانىپتى، جورىق شىركەۋلەرى بار، سيقىرلى، عاجايىپ كرەستەرى بار، سوندىقتان دا كۇشتى، قۋاتتى دەگەن، جانە باسقا دا قيسىنسىز لاقاپتار كەڭىنەن تارادى، دەپ جازعان اتاقتى ارميان تاريحشىسى كيراكوس گاندزاكەسي. ءتىپتى، كوپ ۇزاماي جەبە مەن سۇبىتاي قاپقازعا كەلىپ كىرگەندە، ولاردىڭ الدىنان كرەست الىپ، حريستيان اۋليەلەرىنىڭ سۋرەتتەرى بەينەلەنگەن تۋ كوتەرىپ شىققان جاعدايلار دا ۇشىراستى، دەيدى.

كوپ ۇزاماي بۇكىل شىعىس جانە ورتالىق ەۋروپا ويران-توپىر، شات-شالەكەي بولعاندا ەسىنەن ايرىلا ۇرەيى ۇشقان حريستيان الەمى، ەندى، قاۋىپ-قاتەر كەرى سەرپىلگەن كەزدە، قايتادان دىندەس تۋىستارىنىڭ جايىن بىلۋگە تالاپ ەتەدى. كاتوليك پاپا مەن فرانسۋز كورولى تارابىنان شىڭعىس حان ۇلىسىنا اتتانعان فرانسيسك جانە دومينيك موناحتارىنىڭ نەگىزگى ءبىر ماقساتى - بەلگىسىز جۇرتتى، ونىڭ جاي-جاپسارى مەن قاۋىپ-قاتەرىن اڭداۋ عانا ەمەس، ءدىن-قارىنداس، جاڭا وداقتاس ىزدەۋ تالابى بولاتىن. ءۇمىت اقتالمايدى. تاتار پاتشالىعىنداعى حريستيان قاۋىمى تۋراسىنداعى الىپ-قاشتى اقپار - بوس لاقاپ بولىپ شىعادى. سوعان قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريحي جانە كوپشىلىك ادەبيەتتە «دالالىق حريستيان قاۋىمى» تۋراسىنداعى داقپىرت تالاسسىز شىندىق رەتىندە اجەپتاۋىر ورىن الىپ وتىر. ەندى وسى ورايداعى ەسكىلىكتى، ناقتى، اقيقات دەرەكتەردىڭ كەيبىرىن كەلتىرە كەتەيىك.

ارىداعى ماعلۇمات - شىڭعىس حاننان الدەقايدا بۇرىنعى زاماندا كەرەيلەر مەن نايماندار حريستيان ءدىنىنىڭ نەستوريان تارماعىن قابىلداپتى دەگەن دەرەك. ايتتىق، كەرەي حاندىعى مەن نايمان حاندىعىنىڭ بەلگىلى ءبىر اۋىر زامان - قيدان، شۇرجەن وكتەمدىگىنە قارسى كۇرەس كەزەڭىندە باسقىنشىدان ىرگەسىن ءبىرجولا اۋلاق سالۋ جانە تىڭ تىنىس، كومەكشى كۇش ىزدەستىرۋ ماقساتىندا نەستوريان دىنىنە بەيىل بەرگەنى راس، ءبىراق جات ءدىندى مويىنداۋ بيلەۋشى توپ شەڭبەرىنەن ۇزاماعان، ونىڭ ءوزى شارتتى تۇردە عانا ەكەنىن كورەمىز.

كورول ءيوانن تۋراسىنداعى دابىرا - قۇر لاقاپ، مەن ونىڭ بيلىگىندە بولعان (بولىپتى-مىس) نايمان جەرى ارقىلى ءوتتىم، ءبىردى-ەكىلى نەستورياندار عانا ۇشىراستى، دەپ جازعان رۋبرۋك. بۇل ءيواننىڭ باۋىرى، وڭ دەگەن حاننىڭ جۇرتى كەرەي مەن مەركىت نەستوريان دىنىنە جاتادى ەكەن، ال حاننىڭ ءوزى پۇتقا تابىنعان، جىن-پەرى شاقىراتىن پۇتشى ابىزدار ۇستاعان، دەيدى ودان سوڭ. بۇل ارادا كەرىسىنشە، حريستيان - حان دا، «پۇتقا تابىناتىن»، ياعني اتا-بابا ءدىنىن ساقتاپ قالعان - جالپى جۇرت، نەمەسە حاننىڭ ءوزى دە ەسكىلىكتەن ءبىرجولا قول ءۇزىپ كەتپەگەن. ۇلى دالا شەگىندە ەكى عاسىر بۇرىن وركەن جايعان حريستيان ءدىنى شىڭعىس حان زامانىندا مۇلدە ورنىعىپ، ءبىرجولا كۇش سالسا كەرەك قوي. ال شىن مانىسىندە ءبارى دە باسقاشا بولىپ شىعادى.

ۇلكەن كولدى (الاكول، - م.م.) تۇستىك-شىعىستان ەتەكتەپ، وكپەك اڭعاردان (جوڭعار قاقپاسى، - م.م.) وتكەننەن سوڭ، اۋليە پەتر كۇنىنىڭ قارساڭىندا نايمان جەرىنە كەلدىك، دەپ جازادى كارپيني جانە بۇل نايمانداردىڭ «ءدىنسىز ماجۋسي» ەكەندىگىن اتاپ كورسەتكەن. مۇندا پەتر جانە پاۆەل اۋليەلەردىڭ كۇنىندە قالىڭ قار جاۋدى، ايرىقشا سۋىق بولدى، دەپتى. حريستيان اۋليەلەرىن ەسكە الىپ، ارنايى كۇنىن اتاپ جاتقان ەشكىمدى كورمەگەن. بۇل ەلدىڭ جەرىمەن بىرنەشە كۇن جۇردىك، دەيدى. الدەنەندەي ءدىن-قارىنداستىق ەلەسىن اڭداماعان.

ارنايى ەلشىلىك باسشىسى رەتىندە قاراقورىمدا، كۇيىك قاعاننىڭ دارگەيىندە بولىپ قايتقان كيليكيا-ارميان پاتشالىعىنىڭ گۋندستابلى (باس قولباسى، باس ءۋازىر) سمبات سپاراپەت ءوزىنىڭ ناعاشى اعاسى، كيپر كورولى گەنري لۋزينيانعا جول-جونەكەي، سامارقاننان جازعان حاتىندا بىلاي دەپتى:

سىزگە ماعلۇم بولعاي، مارحاماتتى اۋليە (ياعني پاپا، - م.م.) ۇلى حاننىڭ حريستيان ەكەنىن، نەمەسە ەمەسىن انىقتاۋ ماقساتىندا، ءهام ونىڭ حريستيان ەلدەرىنە اسكەر جاۋىپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتۋ سەبەبىن بىلمەك ءۇشىن ارنايى ەلشى جىبەردى. بۇل ساۋالعا وراي حان-پاتشا: جاراتقان قۇداي ونىڭ اتا-بابالارىنا جانە وزىنە الەمدەگى بارلىق بۇزىق جانە زۇلىم حالىقتاردى قىرىپ-جويۋ تۋراسىندا جارلىق بەرگەن، دەپتى. ال حاننىڭ ءوزى حريستيان با، الدە جوق پا دەپ سۇراعاندا، مەنىڭ كىم ەكەنىم قۇدايعا انىق، ال ەگەر پاپانىڭ ءوزى ناقتى بىلگىسى كەلسە، وسى ەلگە كەلسىن، كوزىمەن كورسىن، تاتار جۇرتىنداعى جاعداي قانداي ەكەنىن، دەگەن كورىنەدى...

كۇيىك قاعان پاپا يننوكەنتي IV گە ارنايى جولداۋىندا اسا قاتقىل ايتادى: «سەن ءوزىڭنىڭ حاتتارىڭدا ءبىزدىڭ شوقىنىپ، حريستيان بولۋىمىز قاجەتى تۋراسىندا جازىپسىڭ. قىسقاسىن ايتايىق، ءبىز تۇسىنبەدىك، قالاي، قايتىپ؟ سەندەر، باتىس جۇرتى، دۇنيەدە تەك وزدەرىڭ، حريستياندار عانا بار دەپ سانايسىڭدار، ال باسقالاردى جەك كورەسىڭدەر. قۇدايدىڭ راقىمى كىمگە تۇسەتىنىن قايدان عانا بىلە قويدىڭدار؟ ال ءبىز ءتاڭىرىنى (ءتۇپنۇسقا ءتارجىمادا «قۇداي»، - م.م.) قاستەرلەپ، جانە سول ءتاڭىرىنىڭ كۇشىمەن (بۇل - تۇراقتى تىركەس، - م.م.) باتىس پەن شىعىستىڭ بارلىق جەرىن ويران قىلدىق...» - دەيدى.

سوعان قاراماستان، باتىستا دالا جۇرتىنىڭ حريستياندىعى تۋراسىنداعى جاعىمدى قاۋەسەت توقتامايدى.

ۇلى قاعان كۇيىك جانە ونىڭ عۇزىرىنداعى تاعى قانشاما ۇلىق كىسىلەر حريستيان-كاتوليك ءدىنى قابىلداپتى-مىس دەگەن داقپىرت جونىمەن، ءدىن-قارىنداستىق جانە ديپلوماتيالىق تىعىز بايلانىس ورناتۋ ماقساتىندا فرانسيا كورولى ليۋدوۆيك IX تارابىنان قاراقورىمعا ارنايى جىبەرىلگەن، دومينيك وردەنىنىڭ موناعى لونجيۋمو باستاعان ەلشىلىك مۇلدە باسقاشا جاعدايعا تاپ بولادى.

لونجيۋمو ىلكىدە عانا دۇنيە سالعان كۇيىك قاعاننىڭ جەسىر قاتىنى، ارالىق كەزەڭدە ەكە ۇلىستىڭ بيلىگىن ۇستاپ وتىرعان وعۇل-قايمىشتىڭ ورداسىنان بىردە-ءبىر ناعىز حريستياندى ۇشىراتا الماپتى، ونداعى جالپى جۇرت جەر تۇبىنەن وكسىپ جەتكەن حريستيانداردى مۇلدە جات سانايدى، ءتىپتى، حريستيان ەلشىلىگىن ءىش تارتىپ، ولاردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىك-قامىن ويلاعان ەشكىم بولماپتى. حريستياندارعا قۇرمەت كورسەتكەن سەبەپتى، موڭكە حان، كۇيىك حاندار حريستيان دەگەن ءسوز تارادى. شىن مانىسىندە، بۇلار حريستيان ەمەس، دەپ جازادى رۋبرۋك. شەت جۇرتتىق ەلشىلەر مەن جيحانكەزدەرگە، بارلىق تاراپتاعى ءدىن اتاۋلىعا قۇرمەت - مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءبىر تارماعى، جالپىعا ورتاق سىپات بولاتىن. موڭكە حان اتاۋلى مەرەكە كۇندەرىندە نەستوريان-حريستياندارىنا دا، ساراسيندەرگە دە، پۇتقا تابىنۋشىلارعا (بۋدديستەرگە) دە تيەسىلى قۇرمەت بىلدىرەدى، دەپ جازادى ءوزى كورگەن جاعداي تۋرالى رۋبرۋك.

ەڭ ءبىر كوپ تاراعان جانە تاريحي ادەبيەتتە ورنىققان دايەك - باتۋ حاننىڭ ۇلكەن ۇلى سارتاققا قاتىستى. سارتاقتىڭ حريستيان ءدىنىن قابىلداۋى تۋرالى ماعلۇمات مۇسىلمان تاۋاريحتارىندا دا ۇشىراسادى. الايدا، قولدا بار باسقا دا دەرەكتەرمەن سالعاستىرا قاراساق، سارتاقتىڭ ءدىني ۇستانىمىنا قاتىستى تەرىس ءسوز - تاق تالاسى، مۇسىلمان بەركە تارابىنان تۋىنداعانىن اڭعارامىز. حريستيان ەكەن دەپ، قانشاما ءۇمىت ارتقان سارتاق كاتوليك ەلشىلەرىنە ايتارلىقتاي ىقىلاس تانىتپايدى، ءدىني سەنىم تۋراسىندا اۋەستىك بىلدىرمەيدى، تەك ادەپكى، شەت جۇرتتىق ەلشىلەر رەتىندە اكەسى باتۋ حاننىڭ الدىنان وتۋگە باعىتتايدى. سارتاق ناعىز حريستيان ەكەن دەگەن ۇعىممەن كەلگەن كارپينيگە ونىڭ جاقىن توڭىرەگىندەگى ۇلىقتار: ءبىزدىڭ ءامىرشىمىزدى حريستيان دەپ ايتپاڭدار، ول حريستيان ەمەس، موال (موعۇل، - م.م.) دەپتى.

الايدا، التىن وردانىڭ تاق مۇراگەرى-حريستيان تۋراسىنداعى الدامشى ءۇمىت ۇزىلمەگەن. كارپينيدەن سوڭعى رۋبرۋك تا اۋەلدە كۇماندا قالادى. سارتاق حريستوسقا سەنە مە، سەنبەي مە - ناقتى ايتا المايمىن، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ول كوبىنە-كوپ حريستيانداردى كەلەكە قىلاتىن سياقتى، دەيدى. ايتكەنمەن، اقىر تۇبىندە انىعىن اڭداعان. شىندىعىندا، سارتاق حريستيان ەمەس، دەپ ءتۇيىپ ايتادى. ءبىزدىڭ كورول حريستيان ەكەن دەپ، سارتاققا حات جولداعان ەدى، ەگەر حريستيان ەمەسىن بىلسە، ونىمەن ەشقانداي قاتىناس بولمايتىن ەدى، دەپتى كەيىنىرەك، موڭكە قاعانمەن اراداعى كەڭەسىندە.

سول زاماندا تەك سارتاق قانا ەمەس، حريستيان اتالاتىن باسقا دا ۇلكەن تۇلعالار بار. ماسەلەن، شىڭعىس حاننىڭ ەڭ سەنىمدى قوسشىلارىنىڭ ءبىرى، ودان سوڭ وكەتاي، كۇيىك قاعاندار زامانىندا مەملەكەتتىك حاتشى (ەسەبى، باس ءۋازىر) قىزمەتىن اتقارعان كەرەي شىڭقاي نەستوريان ءدىنىن ۇستانعان دەسەدى. كارپيني شىڭقايمەن الدەنەشە مارتە كەزدەسكەن، كۇيىك قاعاننىڭ عۇزىرىنا باراردا ارنايى قابىلداۋىندا بولعان، ءبىراق شىڭقايدىڭ حريستيان ەكەندىگى جونىندە ەشقانداي ماعلۇمات قالدىرماعان. (ايتكەنمەن، باسقا دا دەرەكتەر نەگىزىندە شىڭقايدىڭ حريستيان دىنىنە بەيىل بەرگەنى اڭدالادى.) ال رۋبرۋك موڭكە قاعان تۇسىنداعى مەملەكەتتىك حاتشى بۇلعايدىڭ نەستوريان ەكەنىن ناقتى ايتقان. كەيىنگى بۇلعاي عانا ەمەس، كۇيىك قاعان تۇسىندا العى ازياداعى موعۇل اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ەلشىگەدەي-نويان نەستوريان اتانادى جانە ونىڭ فرانسۋز كورولىنە ارنايى جىبەرگەن ەكى ەلشىسى دە، داۆيد جانە مارك ەسىمدى نەستورياندار بولدى دەگەن ماعلۇمات بار. (جالعاس دەرەكتە بۇلار تەك سەنىمگە جەتۋ ءۇشىن عانا حريستيان اتانعان دەپ ايتىلادى.) باسقا دا مىسالدار ۇشىراسادى. الايدا بار كىلتيپان - بۇلار قانشالىق دارەجەدە حريستيان بولدى دەگەن ساۋالعا تىرەلەدى.

تاقاۋ شىعىس ەلدەرىندە ون بەس-جيىرما جىل تۇرعان، حريستيان ءدىنىن ۋاعىزداپ، جۇرت ارالاعان، ونىڭ ىشىندە قۇلاعۋ ۇلىسى جانە ىرگەلەس، بودان ايماقتاردى دا جاقسى بىلگەن ريكولدو دە مونتە-كروچە نەستورياندار تۋرالى ارناپ جازادى، ءبىراق تاتارلار اراسىندا بۇل ءدىننىڭ ۇمبەتتەرى بار دەپ ايتپاعان. شەتتەن كەلگەن نەستورياندار شىندىقتىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ جىبەرەدى. بولماشىنى ون ەسە ءوسىرىپ ايتادى، دەگەن رۋبرۋك. تاتارلار انىق شوقىنعان جاعدايدىڭ وزىندە بۇل - تەك سىرتقى كورىنىس جانە تەك جىن-پەرىدەن ساقتانۋ شاراسى عانا بولعان، دەيدى اتاقتى نەمىس وقىمىستىسى ريحارد حەننيگ (1874-1951)، ورتاعاسىرلىق جازبالار، ونىڭ ىشىندە رۋبرۋك دەرەكتەرىن تالداي وتىرىپ.

موڭكە قاعاننىڭ بيىك مارتەبەلى ءتورت قاتىنىنىڭ ۇشەۋى حريستيان سانالادى ەكەن. بەتپە-بەت كورىسكە كەلگەندە، بۇلاردىڭ حريستيان ءدىنى تۋراسىنداعى ماعلۇماتى شامالى، ال تۇسىنىكتەرى مۇلدە دەرلىك جوق ەكەنى كورىنەدى. ال ەكىنشى، «ءدىنسىز» قاتىن، قاتتى سىرقاتتانعان كەزىندە ءوزىن كرەستپەن القاۋعا رۇقسات جاسايدى. حريستيان سانالاتىن ءتورتىنشى قاتىننىڭ ءوزى باقسى-بالگەرگە سەنەدى، پۇتقا («يدول») تابىنادى، دەپ جازعان رۋبرۋك. تەك حان سارايىنداعى مارتەبەلى قاتىندار عانا ەمەس، حريستيان ەسەبىندەگى جالپى جۇرتتىڭ جاعدايى وسىنداي ەكەن.

ونداعى نەستوريان موناحتارى ەشتەڭە بىلمەيدى، دەپ اتاپ كورسەتەدى رۋبرۋك. وزدەرىنشە عيبادات جاسايدى، قاسيەتتى كىتاپتارى سيريا تىلىندە جانە ادەپكىدەي دۇعا وقىپ ءان ايتقاندا، ءماتىن ماعناسىنان ەشقانداي حابارى جوق؛ ونىڭ ۇستىنە، بۇلار ابدەن بۇزىلعان قاۋىم، باسقا دا تاتارلار سياقتى كوپ ايەل الادى، تىلەمسەك، ماسكۇنەم، كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءدىن قاعيدالارىنان اۋلاق، ولارعا قاراعاندا موالدار مەن تويىنداردىڭ (بۋددا سوپىلارى، - م.م.) تىرشىلىگى الدەقايدا بەيكۇنا، دەيدى. حان سارايىنىڭ توڭىرەگى، قاراقورىم جانە باسقا دا تاراپتاعى ءارقيلى ءدىن وكىلدەرى، ءتىپتى، نەستوريانداردىڭ ءوزىنىڭ كوپشىلىگى - كەلگىنشى جۇرت، يمپەريا ىرگەلەنگەننەن سوڭ ءارتۇرلى جاعدايمەن توعىسقان قاۋىم ەكەندىگى كورىنەدى. كەلگىنشى نەستورياندار مەن ساراسيندەر جانە پۇتقا تابىنۋشىلار (بۋدديستەر) بارلىق قالالاردا بار، دەگەن رۋبرۋك.

سونىمەن قاتار، استانا بايتاقتا ورىس، ارميان تەكتى پراۆوسلاۆ حريستياندار دا وزدەرىنىڭ شىركەۋىن اشىپ، ءدىني ناسيحاتىن جۇرگىزە باستاپتى. شىڭعىس حان زامانىندا جانە وعان جالعاس كەزەڭدە يمپەريانىڭ نەگىزگى ساياسي تۇرعىلارىنىڭ ءبىرى - ءدىني توزىمدىلىك، ءوجدان ەركىندىگى بولعانى بەلگىلى. ولار ەشكىمدى دە ءوز ءدىنىن تاستاۋعا ماجبۇرلەمەيدى، دەگەن بەنەديكت پولون.

ءارتۇرلى كاسىپ شەبەرلەرى رەتىندە تۇتقىن بولىپ كەلىپ، قاراقورىم جانە باسقا دا ارنايى ورتالىقتاردا تۇراتىن ورىس، ماجار، نەمىس، الان، گرۋزين، ارميان تەكتى حريستياندار ءوز دىندەرىن ەركىن ۇستانادى. قۇداي قولدىڭ ساۋساقتارىن ءارتۇرلى ەتىپ جاراتقانى سياقتى، ادامدارعا دا ءارقيلى جول-جورا بەرگەن. ءبىراق سەندەر، حريستياندار، قۇداي تۇسىرگەن جارلىقتىڭ ءراسىم-ءمانىسىن ساقتاي الماي وتىرسىڭدار، دەيدى موڭكە قاعان رۋبرۋكقا. قاراقورىمدا ءارتۇرلى حالىقتاردىڭ ون ەكى عيباداتحاناسى بار ەكەن. ونىڭ ەكەۋى - مۇسىلمان مەشىتى، بىرەۋى - حريستيان شىركەۋى بولعان. پاسحا مەيرامى كەزىندە وسى شىركەۋگە حريستياندار كوپ جينالدى: ۆەنگرلەر، الاندار، ورىستار، گۇرجى مەن ارمياندار - كوپشىلىگى باتىس جورىقتارى كەزىندە تۇتقىن بولىپ كەلگەندەر ەكەن، دەيدى رۋبرۋك.

رۋبرۋك ەلشىلىگى كەزىندە قاراقورىمدا، موڭكە قاعاننىڭ قالاۋىمەن حريستيان، مۇسىلمان جانە بۋددا ءدىنىنىڭ بىلگىرلەرى اراسىندا كىمنىڭ ءدىنى اقيقات جانە ارتىق دەگەن تۇرعىدا ارنايى پىكىرتالاس وتكىزىلەدى. البەتتە، ەشقانداي ناتيجەسىز. ۇلى قاعان ەشكىمدى قولدامايدى ءهام ەشكىمدى دە تەرىستەمەيدى. تابيعي جاعداي.

قۇبىلاي قاعان ايتىپتى: الەمدەگى حالىقتار ءتورت قۇدىرەتتى قاستەرلەيدى جانە سولارعا سىيىنادى. حريستياندار - ءبىزدىڭ قۇدايىمىز ييسۋس حريستوس دەيدى، مۇسىلماندار - [پايعامبارىمىز[ مۇحامەد دەيدى، يۋدەيلەر - مويسەيگە، پۇتقا تابىنۋشىلار - ساگوم-بۇرقانعا (شاكيامۋني) باس ۇرادى. مەن وسى تورتەۋىن دە قۇرمەت تۇتام، تورتەۋىنەن بىردەي مەدەت سۇرايمىن. قايسىسى كوكتەگى ەڭ مىقتىسى بولسا، سونىسى مەنى قولداۋعا ءتيىس، دەيدى (ماركو پولو).

بۇل - شىڭعىس حاننىڭ وسيەتى بولاتىن. ءدىن اتاۋلىنى الالاماۋ، ءبارىن تەڭ ۇستاۋ - يمپەريالىق ۇلكەن ساياساتتىڭ ءبىر تارماعى. ال شىڭعىس حاننىڭ ءوزى، ءتورت ۇل جانە تاقاۋ نەمەرەلەرى تۇگەلدەي اتا-بابا ءدىنىن، ەجەلگى ءراسىم، جول-جورانى بەرىك ساقتاعانىن كورەمىز. تەك حان اۋلەتى مەن بيلەۋشى تاپ قانا ەمەس، بارلىق قارا جۇرت اتا-بابانىڭ بايىرعى نانىمى - ءتاڭىرى ءدىنىنىڭ اۋقىمىندا بولدى.

زامانىنان وزعان اقىلمان ويشىل رودجەر بەكون (1220-1292) الەمدە ەڭ ءىرى حالىقتاردى قامتيتىن، نەگىزگى التى ءدىني ۇعىم بار دەپ بىلگەن. دەربەس دىنگە يە بولىپ وتىرعان بۇل اتاۋلى قاۋىم: ساراسيندەر (ياعني مۇسىلمان جۇرتى، - م.م.)، تاتارلار، ماجۋسيلەر، پۇتقا تابىنۋشىلار (بۋدديستەر)، يۋدەيلەر جانە حريستياندار. اقيقات ءدىن تۇرعىسىنان العاندا، ءبىر قۇدايدى مويىندايتىن تاتارلار - ماجۋسيلەر مەن بۋدديستەردەن جوعارى، الايدا يۋدەيلەردەن ءبىر ساتى تومەن، دەپتى. ەڭ بيىكتە، ارينە، حريستيان جۇرتى.

ر.بەكون بايىپتاعانداي، قايتكەندە دە ءوز ءدىنى بار، وزىندىك جول-جوراسى بەرىك تۇرىك-تاتار جۇرتى اتا-بابا راسىمىندە قالادى. كوشپەندى حالىقتاردىڭ تىرشىلىك-تىنىسىنا ۇيلەسپەيتىن حريستيان ءدىنىنىڭ بۇل تاراپتا تابىسقا جەتۋى مۇمكىن ەمەس-تى. جارتى عۇمىرىن «ءدىنسىز ماجۋسيلەر» اراسىندا حريستيان ءدىنىن ۋاعىزداۋعا ارناعان ريكولدو دە مونتە-كروچەنىڭ كۇيىنىپ تۇرىپ ايتقان ءبىر ءسوزى بار. تاتاردىڭ جالپى جۇرتى اڭ سياقتى، دەيدى. تابانداپ تۇرىپ الادى، ەشقانداي ناسيحات، ۇگىتكە كونبەيدى. ولارعا اقى، پۇل عانا كەرەك. «ەگەر حريستيان ءدىنىن قابىلداسام، ماعان نە بەرەسىڭ؟» - دەپ سۇرايتىنىن قايتەرسىڭ. ال ساراسيندەر بۇلارعا ەشقانداي شارت، شەكتەۋ قويمايدى، كەڭشىلىك، ەركىندىك بەرگەن. سوندىقتان تاتارلار مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداۋعا بەيىم، دەيدى مۇلدە تورىعىپ. كەيىندە بايتاق يمپەريانىڭ قارا ورنى تاتان - موڭعول تەكتى تايپالار ەنشىسىندە قالعان بۇگىنگى حالحا مەن بارعۋجىن-توقىم (بۋرياتيا) جانە ونىمەن شەكتەس، حالقى سيرەك، شالعاي تۇرىك ولكەلەرى دەمەسەك، بۇكىل تۇرىك قاۋىمى مۇسىلمان ءدىنىن قۇپ كورگەنى ءمالىم، ءبىراق بۇل - باسقا تاراپتاعى اڭگىمە. تاتارلار حريستيانداردى ۇناتپايدى، ولاردى دوكىر، ءارى اشكوز، جانە ولىگىن سىيلامايتىن جۇرت سانايدى، دەپ تۇيىندەيدى ريكولدو دە مونتە-كروچە.

حريستيان ۋاعىزى دالا جۇرتىنا مۇلدە جات ەكەندىگى بىردەن اڭدالعان. بۇل جاعدايدى يننوكەنتيي IV پاپا مەن ليۋدوۆيك IX كورول اۋەلگى، اسسەلين ەلشىلىگى كەزىندە ۇعىنسا كەرەك-تى. العى ازيادا، جورىق جولىندا تۇرعان بايجۋ-نويان پاپانىڭ دومينيك موناعى اسسەلين باستاعان ەلشىلەرىنە اۋەلدە ءبىرشاما سىپايى سويلەيدى. «سەندەر، حريستياندار، پاپا - بارلىق جۇرتتان ارتىق دەپ قالاي ايتاسىڭدار؟ ءبىزدىڭ حان قۇداي (ارينە، ءتاڭىرى، - م.م.) بەرگەن قۇدىرەت پەن داڭق ارقاسىندا سەنىڭ پاپاڭنان دا، كەز كەلگەن باسقا ءبىر كىسىڭنەن دە ولشەۋسىز جوعارى»، - دەيدى.

پاپا ەلشىلەرى بايجۋ-نوياننىڭ الدىندا تاعزىم جاساۋدان باس تارتقان كەزدە «بارون»، ياعني تاتار بەك-باحادۇرلەردىڭ ايتقان ءسوزى: «سەندەر، حريستياندار، اعاش پەن تاستان جاسالعان پۇتقا (ياعني قۇداي بەينەسى مەن كرەستكە، - م.م.) تابىناسىڭدار. ەندەشە، ءتاڭىرى تاڭداعان قاعان وزىنە تەڭدەس قۇرمەت كورسەتۋگە وكىلەت بەرگەن بايجۋ-نويانعا نەگە باس ۇرمايسىڭدار؟» - دەيدى. بۇدان سوڭعى كەلىسسوزدە، اسسەلين ديپلوماتيالىق تاسىرلىق كورسەتكەن شاقتا، بايجۋ-نويان قاتتى كەتەدى، ويىنداعىسىن اشىق ايتادى: «سەندەر ءبىز حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، وزدەرىڭ سياقتى ءيت بولسىن دەيسىڭدەر. البەتتە سەندەردىڭ پاپا - يت ەمەس پە!؟ جانە بۇكىل حريستيان اتاۋلى دا تۇگەل ءيت ەمەس پە!» - دەپتى اشۋعا ەرىك بەرىپ.

بۇكىل باتىس الەمىندە ءتىرى اۋليە سانالاتىن پاپا عانا ەمەس، جات جۇرتتىڭ بوتەن ءدىنى تۋراسىنداعى سەنىمدى، جيرەنىشتى تۇسىنىك وسىنداي ەكەن.

تاتارلار بۇكىل حريستيان قاۋىمىنا وشپەندى، تۇگەلدەي قىرىپ بىتىرۋگە ىنتىزار، دەپ جازعان ۆينسەنت دە بوۆە. ايتسە دە، قاتەرلى، الماعايىپ جاعدايدا ءدىن-قارىنداس ىزدەگەن باتىس جۇرتى توقتاي المادى دەدىك. تەك رۋبرۋكتىڭ اقيقات ءارى ناقتى اقپارىنان سوڭ عانا پاپا مەن كورول تاتار جۇرتىنداعى حريستياندارمەن جالعاسۋ، جانە ءدىندى ودان ءارمەن ناسيحاتتاۋ تالابىنان ءبىرجولا باس تارتادى، ءتىپتى رۋبرۋكتىڭ ءىزىن باسا، توبىمەن اتتانعان جاڭا ميسسيونەرلەردىڭ ءوزى ورتا جولدان كەرى قايتىپتى. رۋبرۋكتان سوڭ سابىننىڭ كوبىگى تارقاپ، ەۋروپالىقتاردىڭ تاتار حريستياندارى تۋراسىنداعى ءتاتتى ءۇمىتى ءبىرجولا كەسىلدى، دەپ جازعان ر.حەننيگ.