م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. كوشپەندىلەر بولمىسى. ادەت-عۇرىپ، جول-جورا
كوشپەندىلەر ۇستانعان عۇرىپ پەن جورانىڭ ەجەلگى مۇرالارداعى ناقتى كورىنىسى تىم كوپ ەمەس. ايتكەنمەن دە، ەلەۋلى جانە ەستە قالارلىقتاي.
بۇل رەتتە بىردەن بايقالاتىن جاعداي - وتپەن الاستاۋ. ياعني، تازارۋ ءراسىمى. ەلشىلەر ورداعا كىرەردە ەكى وتتىڭ ورتاسىنان وتكەرىلەدى، ەلشىلەر اكەلگەن سياپات، تابارىك تە تۇگەلىمەن وت اراسىنان وتۋگە ءتيىس، دەگەن مىسىر تاريحشىسى ءيبن ءال-فۋرات (تيزەنگاۋزەن).
مارتەبەلى قابىل الدىندا ەكى وت اراسىنان وتۋدەن باس تارتقان بودان، الدەبىر ورىس كنازىنىڭ ازاپتى ولىمگە كەسىلگەنى ءمالىم (كارامزين، سولوۆەۆ، گۋميلەۆ، ت.ب.). تازارۋ ورايىنداعى تيەسىلى راسىمگە كەلىسپەگەن دومينيك موناعى اسسەلين شەت جۇرتتىق ەلشى بولعاندىقتان عانا امان قالعان، ءبىراق ەشتەڭە بىتىرمەگەن قالپى كەرى قايتارىلعان.
قىسقاسىن ايتقاندا، تاتارلار وتپەن تازارمايتىن ەشتەڭە جوق دەپ بىلەدى. سوندىقتان دا ەلشىلەر، نەمەسە باسقاداي شونجارلار كەلگەندە ولار مىندەتتى تۇردە ەكى وتتىڭ ارالىعىنان جۇرگىزىلىپ، الاستاۋ راسىمىنەن وتەدى، قاستاندىق جاساماسى، ۋ اكەلمەسى، بارلىق ارام ويلارىنان تازارۋى ءۇشىن، دەپ جازعان كارپيني.
ولاردىڭ ۇعىمىنشا، وتتىڭ تازارتپايتىن نارسەسى جوق. سوندىقتان قانداي دارەجەلى ەلشى كەلمەسىن، ەكى وتتىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، بولا قالعان ارام وي، ۋلى نيەتىنەن تازارۋعا ءتيىس، دەگەن بەنەديكت پولون.
وتپەن تازارۋ ءراسىمى بۇرىنعى-سوڭعى تاريحي جانە زەرتتەۋ ادەبيەتتە كەڭىنەن ماعلۇم. ەكى وت اراسىنان وتكەرمەسە دە، وتپەن، تۇتىنمەن ادامدى، ءۇي-جاي، مۇكامالدى تەرىس اسەردەن الاستاپ، تازارتۋ ءراسىمى كەيىنگى قازاقتا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. ارىدا وتقا تابىنۋ، كەيىندە وتتى قاستەرلەۋ - بارلىق حالىققا قاتىستى جاعداي. كوشپەندىلەر ومىرىندەگى ىرىم مەن تيىمنىڭ ءبىرازى تىكەلەي وتقا، ونىڭ ەرەكشە قاسيەتىنە بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز.
وتقا پىشاق ۇرۋعا بولمايدى. وت باسىندا بالتا شابۋعا بولمايدى، دەگەن كارپيني.
وتقا پىشاق سۇعۋعا، پىشاق تيگىزۋگە بولمايدى. وت باسىندا اعاش جارۋعا بولمايدى، وندا وتتىڭ باسى كەسىلمەك، دەيدى بەنەديكت پولون ناقتىلاپ.
وسىعان جالعاس تىيىم - قازانداعى ەتتى پىشاقپەن شانشىپ الۋعا بولمايدى (كارپيني، بەنەديكت پولون).
كىسىسى ولگەن، نەمەسە باسقاداي كولدەنەڭ سەبەپپەن جامانشىلىق جۇققان ءۇي-جاي دا وتپەن الاستالعان.
ەندى ءبىراز عۇرىپ مال شارۋاشىلىعى، مال ونىمدەرىنە بايلانىستى. كەيىنگى قازاق راسىمىمەن ناقپا-ناق كەلىپ جاتقانىن كورەمىز.
اتتى جۇگەنمەن ۇرۋعا بولمايدى (كارپيني، بەنەديكت پولون).
قامشىنىڭ سابىنا سۇيەنۋگە بولمايدى، دەگەن كارپيني. (قازاقتا قامشى سابىنا سۇيەنىپ وتىرۋ تەك قازا، قايعى ۇستىندەگى ءراسىم.)
قامشىنىڭ ۇستىنە وتىرۋعا بولمايدى (بەنەديكت پولون).
بيە ءسۇتىن جەرگە ادەيى توگۋ - كۇنا، ۇلكەن ايىپ، دەگەن بەنەديكت پولون. جەرگە اق توگۋگە، باسقاداي تاعامداردى تاستاۋعا بولمايدى، دەپتى كارپيني.
شاڭىراقتى سىيلاماۋ - ۇلكەن ايىپ سانالعان، ال قاساقانا، ءتىپتى، اڭداۋسىز قورلاۋ - كەشىرگىسىز جازاعا ۇلاسقان.
ءۇي ىشىندە ادەيى دارەت سىندىرعان كىسى ولىمگە كەسىلەدى، بۇل جاعداي جازاتايىم (ماسەلەن، قىمىزعا ماستىقتان) بولسا، قۇنىكەر رەتىندە، ۇلكەن ايىپپەن ارەڭ قۇتىلعان (كارپيني، بەنەديكت پولون).
تابالدىرىقتى باسۋعا بولمايدى (كارپيني). كوسەمنىڭ، حاننىڭ تابالدىرىعىن باسىپ كەتكەن كىسى قولما-قول ولىمگە كەسىلگەن (بەنەديكت پولون). جات جۇرت ەلشىلەرى ورداعا كىرگەندە تابالدىرىقتى باسىپ كەتسە، قىلىشقا شالىنادى، دەيدى يۋليان.
ادەتتە، بۇل تاراپتا ەلشىلەر كۇنى بۇرىن، قاتاڭ ەسكەرتىلەدى، سوعان قاراماي، تابالدىرىقتى باسسا - وردانى قورلاۋ ماقساتىمەن ادەيى ىستەگەنى. الايدا، تاريحي دەرەكتەردە الدەبىر ەلشىلەردىڭ ءراسىمدى بۇزىپ، جازاعا تارتىلعانى تۋرالى ەشقانداي دەرەك جوق.
اسكەري ءومىر، قارۋ-جاراق، ادامدار اراسىنداعى قاتىناس ورايىندا ءارقيلى جول-جورا قالىپتاسۋعا ءتيىس ەدى. ەسكى دەرەكتەرگە بۇل جاعدايدىڭ كەيبىر ۇشىعى بار.
ماسەلەن، جەبەگە قامشى تيگىزۋگە بولمايدى (كارپيني، بەنەديكت پولون) دەگەن سياقتى. قىلىش، نايزا، ساداققا قاتىستى مۇنداي تيىم جانە قاستەرلەۋ راسىمدەرى تۋراسىندا ماعلۇمات ۇشىراتا المادىق.
بىتىمنەن، كەلىسىمنەن تۇڭىلگەن جاۋلىق جولىن تاڭداعاندا، استىنداعى اتىنىڭ كەكىلىن شورت كەسەتىن جوسىق بولعان (راشيد-اد-دين). ارىدان بەرىگە جالعاسقان ەجەلگى سالتتاعى، تۇپا-تۋرا «ات كەكىلىن كەسۋ» - بۇگىنگى قازاق تىلىندە بىتىسپەس جاۋلىققا بەكىنۋ، اراسى اشىلىپ، ءبىرجولا كەتىسۋ ماعناسىنداعى تۇراقتى تىركەسكە اينالعان.
بەكىنۋدىڭ، اينىماس، قاتقىل شەشىم قابىلداۋدىڭ، وسى جولعا جانىمدى قيدىم دەگەن يشارانىڭ ناقتى ءبىر كورىنىسى - مويىنعا بەلبەۋ (كىسە) سالۋ ءراسىمى.
شىڭعىس حان [وتىرار ويرانىنان سوڭ] ىزا مەن كەك بۋىپ، توبە باسىنا جالعىز شىعىپ، باسكيىمىن الىپ، موينىنا بەلبەۋىن سالىپ، جەرگە نۇقىرا وتىرىپ، ءۇش كۇن بويى تاڭىرىگە جالبارىندى، دەپ جازعان ءراشيد-اد-دين.
ولار [وكەتايدى قاعان سايلاردا] وزدەرىنىڭ سالتى بويىنشا، باستارىن جالاڭاشتاپ، بەلبەۋلەرىن يىقتارىنا استى، دەپ دايەكتەيدى جۋۆايني. باتۋ [موڭكەنى قاعان دارەجەسىنە بەكىتەردە] ءداستۇر بويىنشا ورنىنان تۇردى، ال بارلىق حانزادالار مەن نوياندار بىردەي نيەتپەن بەلدىكتەرىن شەشىپ، باسكيىمدەرىن الىپ، تىزەلەرىن بۇكتى، دەپ جازعان راشيد-اد-دين. مۇندا شەشىلگەن بەلبەۋدىڭ مويىنعا اسىلعانى ناقتى ايتىلماعان، ءبىراق انىعى كۇمانسىز. ويتكەنى، كوپ ۇزاماي، موڭكە قاجەتتى قۇرىلتاي، قالىپتى ءراسىم بويىنشا استانا قاراقورىمدا قاعان كوتەرىلگەندە داپ سولاي بولادى. وسىنداعى بارلىق جۇرت - اتالمىش حانزادالار، مارتەبەلى ۇلۇع امىرلەر، بارلىق رۋباسىلار جانە وسى اراداعى سانسىز اسكەر - ءبارى دە باستارىن شەشىپ، بەلبەۋلەرىن يىقتارىنا استى، دەپ ناقتىلاعان راشيد-اد-ديننىڭ ءوزى.
وسى جولعا، قاتەرلى ىسكە جانىم پيدا دەگەن شەشىممەن مويىنعا كىسە (كىسەلى بەلبەۋ) سالۋ - قازاق ورداسىنداعى قالىپتى ءراسىمنىڭ ءبىرى بولعان. «اقبوز اتتى شالعاندا، - موينىڭا كىسە سالعاندا...» - دەپ ەسكە العان ۇمبەتەي جىراۋ ابىلاي حانعا قاراتا ايتىلعان تولعاۋلارىنىڭ بىرىندە. (زارىعىپ بالا تىلەگەندە «مويىنعا بۇرشاق سالۋ» ءراسىمى سول ەجەلگى، مويىنعا بەلبەۋ سالۋدىڭ قازاقتاعى تاعى ءبىر نۇسقاسى.)
اقبوز اتتى قۇربانعا شالۋ دا ەجەلگى ءداستۇر. جاۋلاس، نەمەسە وداقتاس جۇرت ماملەگە كەلگەندە، ايتپەسە، ۇجىمدى قاۋىم ۇلكەن قاتەر، جاۋاپتى ءىس، الماعايىپ جورىق الدىندا اقبوز ات سويىپ سەرتتەسۋ ادەپكى جاعداي ەكەن جانە شىڭعىس حان زامانىندا قاستەرلى عانا ەمەس، مىندەتتى ءبىر ءراسىم بولعان. اقبوز ات سويىپ، انت ءىشتى دەپ اتاپ كورسەتىلەدى ەجەلگى جازبا مۇرالاردا («اۋليە حيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارى»، راشيد-اد-دين).
انت (نەمەسە سەرت) بەرۋ - قۇرباندىق مالدىڭ قانىن ۇرتتاۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. انتقا كەلۋ - كوزبە-كوز عانا ەمەس، سىرتتاي اتقارىلۋى دا مۇمكىن ەكەن. وڭ حان بۇقا مۇيىزىنە ازعانا قان قۇيىپ، جوشى-قاسارعا بەرىپ جىبەردى، انتقا كەلتىرمەك ءۇشىن. ويتكەنى موعۇلداردىڭ سالتى بويىنشا، ولار ءبىر-بىرىنە قان ارقىلى انت بەرەدى، دەگەن راشيد-اد-دين. وڭ حان قان تولتىرىلعان ىدىسپەن يتۇرگەندى قاساردان انت الۋعا جىبەردى، دەپ جازىلعان «اۋليە جيهانگەردىڭ جەكە جورىقتارىندا». وڭ حان قاساردى انتقا بەكىتۋ ءۇشىن ءوز كىسىلەرى ارقىلى قان تولتىرىلعان تورسىق جىبەردى، دەپ كورسەتىلەدى «يۋان تاريحىندا» (بيچۋرين - «اۋەلگى ءتورت حاننىڭ تاريحى»).
وزارا دەربەس ءۇش دەرەكتەگى بار ايىرىم - ىدىس جايى عانا. قان ارقىلى انتقا كەلۋ اقيقات دەسەك، ول توتەنشە جاعدايلاردا ارنايى كۋاگەر-وكىل ارقىلى، الىستان دا قابىلدانا بەرىپتى.
قۇرباندىق اقبوز اتتان سوڭ، قىزىل قاننان سوڭ، ويعا العان ءىستىڭ بايانى، تاقاۋ بولاشاق سۇلباسىن اڭداۋ ءۇشىن بولجالدى بال اشقان. تەك مۇنداي ەرەكشە وقيعا ەمەس، كەز كەلگەن الماعايىپ قارەكەت ورايىندا، ءتىپتى، قالىپتى، كۇندەلىكتى تىرشىلىك ىڭعايىندا. بال اشۋ جاعىنا كەلسەك، ولار قوي جاۋىرىنىن وتقا سالىپ ورتەپ، شىتىناعان سىزىقتارىنىڭ وڭ، تەرىسىنە قاراپ، ويلانعان ءىستىڭ ءساتى مەن ساتسىزدىگىن، باقىت پەن سوردى، كوكتىڭ القاۋىن، نەمەسە قارسىلىعىن انىقتايدى. جانە سوعان قاتتى سەنەدى. ۇلكەن-كىشى ءىس اتاۋلىنىڭ بال اشپاي شەشىلەتىنى بولمايدى. ءبىر شارۋا تۋرالى الدەنەشە قايىرا بال اشىلادى. مۇنداي جاۋىرىن قاراۋ - قىتايلاردىڭ تاسباقا ساۋىتىمەن بال اشقانى ءتارىزدى، دەگەن سيۋي تين.
باقىتتى، باقىتسىز جاعدايلار تۋرالى، شابىس، نەمەسە شەگىنىس كەزىندە، جورىق، ۇرىس الدىندا قوي جاۋىرىنىن وتقا سالىپ، سىندىرىپ، جارىق پەن سىزىقتارىنا قاراپ وتىرىپ، ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشەدى. بىزدەگى، تاسباقانىڭ ساۋىتىمەن بال اشقان سياقتى، دەپ جازعان چجاو حۋڭ. قوي جاۋىرىنى كومىردەي قارايىپ كۇيگەنشە وتقا ۇستالادى، دەيدى رۋبرۋك. سودان سوڭ جارىلعان سىزىعىنا قاراپ بال اشىلادى. جاۋىرىن ۇزىنىنان شاتىناسا، ءىستىڭ وڭ شەشىلمەگى. ەگەر كولدەنەڭىنەن جارىلسا، نەمەسە دوڭگەلەنە سىنسا، ءىستىڭ ءساتسىز بولماعى كورىنبەك، دەيدى.
ەلۇي چۋسايدىڭ «يۋان تاريحىنداعى» عۇمىربايانىندا شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ ءاربىر جورىق، شەشۋشى ۇرىستار الدىندا جاۋىرىن قاراپ وتىرعانى تۋرالى ايتىلعان. جانە ۇرىس، جورىقتان سوڭ قايىرا بال اشىپ، اۋەلگى بولجال مەن كەيىنگى ناتيجەنى ءوزارا سالعاستىرادى ەكەن. موڭكە حاننىڭ جاۋىرىن ۇستاعانىن رۋبرۋك ءوز كوزىمەن كورىپتى. حاننىڭ الدىندا كۇيگەن جاۋىرىندار جاتىر ەكەن، دەيدى، ورداداعى ادەپكى ءبىر كەزدەسۋ تۋرالى ايتقاندا. حان قولىنا كۇيگەن جاۋىرىن ۇستاپ، ۇڭىلە قاراپ وتىر ەكەن، دەيدى ەكىنشى ءبىر جولى. رۋبرۋك بال اشار الدىنداعى ءراسىمدى ايعاقتاعان. حان الدەبىر ماڭىزدى شارۋانى شەشەردە، تازا ءۇش جاۋىرىن العىزادى دا، قولىنا ۇستاپ وتىرىپ، كەڭەس سۇراماق ءىسى تۋرالى ويلانىپ-تولعانادى. سودان سوڭ عانا جاۋىرىندى جاعۋعا بۇيىرادى، دەيدى. بۇدان ءارى، ەگەر جاۋىرىننىڭ تىم قۇرسا بىرەۋى وڭ بولسا، ويلاعان ءىسىنىڭ ءساتتى اياقتالارىنا سەنەدى دەپتى.
جاۋىرىنمەن بال اشۋ - كوشپەندى تۇرىك-موڭعول تايپالارىنا ورتاق ادەت بولسا كەرەك، ال قازاقتا كۇنى كەشەگە دەيىن كەڭىنەن تاراعان جانە بالگەرلىك ونەردىڭ وزگەشە ءبىر تارماعى رەتىندە قالىپتاسقان. كەز كەلگەن كىسى جاۋىرىن ۇستاۋى مۇمكىن، ايتكەنمەن، بۇل سالادا ايرىقشا ماشىقتى ادام - كورىپكەلدىك قاسيەت دارىعان جاۋىرىنشى اتاعىنا جەتەدى. اتا قازاقتا جاۋىرىن مەن جاۋىرىنشى تۋراسىندا قانشاما اڭىز بەن ەستەگى بار.