قادىس ءجانابىل ۇلى: قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى - ۇلت رۋحىن سەرپىلتىپ، ۇرپاق ساناسىن جاڭعىرتاتىن مەرەيى ۇستەم مەرەكە
قىتاي ەلىندە تۇراتىن بەلگىلى قوعام قايراتكەرى قادىس ءجانابىل ۇلى قازاق باتىرىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتقان وسى مەرەيلى شارانى وتكىزۋگە مۇرىندىق بولعان ەكەن. قازاق ەلىنە يگى ءىستىڭ باستاماشىسى بولىپ، ارنايى كەلگەن قادىس اعامىزبەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
***
- بيىلعى جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلاپ جاتىرمىز. ءسىز قىتايدان ارنايى كەلىپ وسى اتاۋلى مەرەكەنىڭ شەڭبەرىندە ۇيىمداستىرىلعان بايتايلاق باتىردى ەسكە الۋعا ارنالعان شارانىڭ وتۋىنە باستاماشى بولىپسىز. باتىر بابامىزدىڭ رۋحىنا ارنالىپ، قۇرمەت كورسەتىلگەن توي قالاي ءوتتى؟
- مەن قىتايدا تۇرىپ جاتقان قازاقتىڭ ءبىرىمىن. قازاقتار الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسەدە ءوزىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن، ءتول تاريحىن ساناسىندا مىقتى ساقتاۋى كەرەك. وسى جولعى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا ورايلاستىرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى سوعىستا ەرەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاق باتىرلارىنىڭ ءبىرى، بايتايلاق بايىمبەت ۇلىن ەسكە الىپ، ۇلىقتاپ وتىرۋىمىز سونىڭ ءبىر كورىنىسى.
بايتايلاق باتىردى ەسكە الۋعا ارنالعان بارلىق شارالار الدىن الا جوسپارلانعان كەستەگە سايكەس تىڭعىلىقتى ۇيىمداستىرىلىپ، جەمىستى اياقتالدى. 27 - قىركۇيەكتە شىعىس قازاقستان وبلىسى جارما اۋدانى قالبا تاۋى بوكتەرىندە باتىردىڭ كەسەنەسىندە اس بەرىلدى. جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا «بايتايلاق قورىمى» دەپ اتالاتىن توبە باسىندا ۇيىمداستىرىلعان اتالمىش شاراعا جارما اۋدانىنىڭ اكىمىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ايدار مارات ۇلى، اقىن- جازۋشى، موڭعولياعا ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى شىناي راحمەت ۇلى، موڭعوليا رەسپۋبليكاسى بايان- ولگەي قازاق ايماعىنىڭ اكىمى دارمەن قۇزكەي ۇلى قاتارلى قوناقتار ارنايى كەلىپ قاتىستى. سول بايتايلاق باتىردىڭ باسىنا تۇرعىزعان بيىكتىگى 17 مەترلىك، مۇنارالى كەسەنەنى بەلگىلى كاسىپكەر ءدىلداحان دالەل ۇلى ەسىمدى ازامات ءوز قاراجاتىمەن سالدىردى.
ال، 29 - قىركۇيەك كۇنى بايتايلاق باتىرعا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا استانا قالاسىنداعى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكىزىلدى. كونفەرەنسيا جۇمىسىن ۋنيۆەرسيتەت پرورەكتورى، بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكوۆ باسقارىپ جۇرگىزىپ وتىردى. جينالىس ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى، اكادەميك ەرلان سىدىقوۆتىڭ سوزىمەن اشىلدى.
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، بەلگىلى تاريحشى عالىمدار قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى، زيابەك قابىلدينوۆ، عاريفوللا ەسىم، تۇرسىنحان زاكەن ۇلى، ت. ب. عالىمدار بايانداما جاساپ، بايتايلاق باتىردىڭ قازاق ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى حاقىندا وي تولعادى. وسىلايشا ءۇش كۇنگە سوزىلعان شارا استاناداعى جاستار سارايىندا وتكەن بايتايلاق باتىردىڭ رۋحىنا ارنالعان ۇلكەن كونسەرتپەن قورتىندىلاندى.
- بايتايلاق باتىردىڭ تاريحي تۇلعاسى مەن ەل قورعاۋ جولىنداعى ەرلىك ىزدەرىنە دە شولۋ جاساي كەتسەڭىز؟
- مەنىڭ وقىعان ماماندىعىم ەكونوميكا بولسادا، قازاقتىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن تانىپ بىلۋگە، شەجىرەسىن جيناۋعا ەرتە باستان دەن قويدىم. التايدىڭ اكىمى بولىپ جۇمىس اتقارعان جىلدارى ەل اراسىنداعى شەجىرەلەردى جيناۋدى ۇيىمداستىردىم. سول ۋاقىتتاردا ۇرپاقتان ۇرپاققا اماناتتالىپ قالدىرىلعان 50 گە جۋىق شەجىرە تابىلدى . ولاردىڭ الدى 200 جىلدان بۇرىن جازىلىپ ساقتالعان ەكەن. بۇل مۇرالار جەكە رۋلىق ، اتالىق شەجىرەلەردى عانا تاراتىپ قويماي، اراسىنان تاريحي تىڭ دەرەكتەردە كەزدەسەدى. مىنە، بايتايلاق باتىر تۋرالى مالىمەتتەردى وسىنداي تاريحي شەجىرەلەردەن جانە باسقادا تاريحشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.
بايتايلاق بايىمبەت ۇلى 1703-1781 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ون ەكى رۋلى اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنان شىققان باتىرى. العاش 1723 -جىلى جوڭعار شاپقىنشىلارىمەن بولعان ۇرىستا ەرەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. وسىدان باستاپ داڭىقتى ساردار قازاق حالقىنىڭ جوڭعار، ءشۇرشىت، قىرعىز، ورىس شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستاردىڭ بارلىعىنا دا قاتىسىپ وتىرعان. سول زامانداردا تولارساعىنان قان كەشىپ ەلى مەن جەرىن قورعاپ، شاپقىنشى جاۋلارمەن سوعىسقان 50 دەن استام قازاق باتىرلارىنىڭ اتى بۇگىنگە جەتسە، سولاردىڭ اراسىندا بايتايلاق باتىردىڭ ەسىمى دە ەل ەسىندە ەرلىگىمەن جاتتالىپ قالعان.
- قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەيتويدىڭ ماڭىزىنا توقتالساڭىز؟
- قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ءتول تاريحىن ءوزى زەردەلەپ جازاتىن كەڭ مۇمكىندىككە قول جەتكىزدى. بۇل تاريحي داتانى اتاپ ءوتۋ، ەل ابرويىن اسقاقتاتاتىن، ۇلت رۋحىن سەرپىلتەتىن، ۇرپاق ساناسىن جاڭعىرتاتىن مەرەيى ۇستەم مەرەكە بولدى دەپ بىلەم. قازاق حاندىعى ءداۋىرى قازاق تاريحىنىڭ ءبىر كەزەڭى. ۇلت تاريحىنىڭ باستاۋى بۇداندا تەرەڭدە جاتقانى بارىمىزگە بەلگىلى. ساق، ءۇيسىن، عۇن، كوك تۇرىك، قاڭلى- قىپشاق، التىن وردا داۋىرلەرى ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزعا تىكەلەي قاتىستى. ولار ءبىر- ءبىر ءىرى يمپەريا بولعان. وسىعان رۋ، ۇلىس رەتىندە قارايتىن ادامدار دا بار. قازىرگى كەيبىر ۇلتتار ونى اتا باباسى ەتىپ جەكە مەنشىكتەگىسى دە كەلەدى.
سول تۇستاعى تۇركى قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا 130 دان استام ۇلت پەن ۇلكەن ۇلىستار ءومىر سۇرسە، بۇگىنگى كۇنى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ سانى 40 قا جەتپەيتىن بولىپ قالعان. وسى تاريحي كەزەڭدەردىڭ بارلىعى دا تەرەڭدەپ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ىزدەنۋشىلەرىمىز ۇلتىمىزعا قاتىستى وزگە ۇلتتاردىڭ تاريحشىلار جازعان مۇراعاتتاردى وقىعاندا، اۆتوردىڭ سول تاريحي ءداۋىردى جازۋداعى ماقساتى مەن كىتاپقا جازباي قالدىرىپ كەتكەن سىرىن ىزدەۋى كەرەك. اۆتور ءوزى جاساپ وتىرعان قوعامنىڭ كوزقاراسىمەن نەمەسە ساياسي استارمەن شىن تاريحتى بۇرمالاپ جازۋى دا مۇمكىن.
- قازاق تاريحىنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ، رۋلار تاريحىنىڭ كونە ىزدەرىن اشۋدان باستالاتىنى بۇگىنگى عالىمداردان جاپپاي قولداۋ تاپقان ءۇردىس. ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي رۋى قازاقستاننان تىسقارى شەتەلدەردە كوبىرەك قونىستانعان. وسىنىڭ تاريحي سەبەپتەرىن ايتىپ بەرسەڭىز؟
- ءبىز بۇل كوش تۋرالى ايتپاس بۇرىن ەسكى شەجىرەنى ءبىر شولىپ وتسەك. ۇيتكەنى، التاي جەرى كەرەيلەردىڭ وسىعان دەيىندە كۇل تۇككەن اتا قونىسى بولعان كيەلى مەكەن. كەرەي (كەرەيت) جۇرتى تاريحتىڭ العاشقى بەتتەرىندە زامانىمىزدان بۇرىنعى 2-3 ع. موڭعول ۇستىرتىندە مەكەندەگەنىمەن بەلگىلى. ال، تاريحقا ايقىن ءىز قالدىرۋى، ۇلكەن ۇلىس بولىپ تاريح ساحناسىنا كوتەرىلۋى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 10 - عاسىرى. سول كەزدىڭ وزىندە حالىقتىڭ سانى 400 مىڭعا جەتكەن جانە سوعدا جازۋىن (كونە ۇيعىر جازۋى) قولدانىسقا تۇسىرگەن مادەنيەتى دامىعان، كۇشتى ۇلىس ەكەندىگى ايتىلادى.
شىڭعىسحان كوشپەلى موڭعول تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلى حاندىق ورناتۋى قارساڭىندا كەرەي - ۇلى دالاداعى ەڭ ۇلكەن، سانى دا باسىم تايپا بولعان. كەرەيدىڭ تۇعىرىل حانى ياسۋكەيمەن «اندا» دوس بولعاندىقتان تەمۋچين توعىرىلدى «اكە» دەپ اتاعان. كەيىن تۇعىرىلحانمەن شىڭعىسحان اراسىنداعى وداقتىق بايلانىس بۇزىلىپ قاندى شايقاسقا ۇلاستى. سوعىستا كەرەي ۇلىسى جەڭىلىس تاپتى.
دەرەكتەرگە جۇگىنسەك وسىدان كەيىن كەرەي ۇلىسىنىڭ حالقى 14 ۇلت پەن رۋعا تەلىم بولىپ كىرىگىپ كەتكەن ەكەن. تەك 13 - عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي توز- توزى شىققان ۇلىس حالقىنىڭ ءبىر ءبولىمى قازىرگى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە قايتادان باس بىرىكتىرىپ، اشامايلى كەرەي، اباق كەرەي دەگەن ەكى ۇلكەن تايپا اتىمەن تاريح ساحاناسىنا كوتەرىلدى. سول كەزەڭدەردە بيلىك باسىنداعى جوشىنىڭ ۇرپاقتارى تۇعىرىل حان مەن شىڭعىسحاننىڭ ءبىر- بىرىمەن«اكە مەن بالا» قارىم- قاتىناسىندا بولعانىن ەسكەرىپ كەرەي تايپاسىن حان تۇقىمى دەپ قاراعان. سوندىقتان قىز بەرىپ، قىز الىسىپ قۇداندالاسقان. تۇعىرىل حاننىڭ شوبەرەسى كەرگىنى ۇلىستى باسقاراتىن حان ەتىپ سايلاعان. بىلايشا ايتقاندا كەرەيدىڭ ءوزىن- ءوزى بيلەۋىنە جول قويعان. تاريحشىلار سول كەرگى حان قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە تەڭدى دەگەن قالا سالدىرعان دەيتىن دەرەكتەر ۇسىنادى. كەيىننەن قازاق حاندىعى قۇرىلعان ۋاقىتتا قازاق ۇلتى بولىپ ۇيىسقان رۋ، تايپالارمەن بىرلىكتە كەرەي رۋلارى دا حاندىق قۇرامىنا قوسىلدى.
ال، كەرەي رۋىنىڭ قازىرگى قىتاي جەرىنە قونىس اۋدارۋى جوڭعار شاپقىنشىلارىمەن بولعان سوعىس تولىق اياقتالىپ، جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن ورىن الدى. 1756 - جىلدارى اشامايلى كەرەي قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە، قازىرگى اقمولا، پاۆلودار وبىلستارىنىڭ اۋماعىندا مەكەندەپ قالادى. بۇل كەزدە اباق كەرەي شىعىس قازاقستانداعى قالبا تاۋىنا كوشىپ كەلەدى. وسىدان كەيىن 30 جىلداي ەس جيىپ، ەڭسە كوتەرىپ العان سوڭ، 1775 - جىلداردان باستاپ اتا جۇرت، ءتۇپ مەكەن التايعا قاراي كوش تۇزەيدى. قازىرگى كەزدە 12 رۋلى اباق كەرەي ءوز ىشىنەن 84 كىشى رۋعا بولىنەدى.
- بۇگىنگى كۇنى قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى ەكى جاقتى دوستىق قارىم- قاتىناستار ءتۇرلى سالالار بويىنشا قارقىندى دامۋدا. كورشى ەلدەردىڭ بۇل دوستىق بايلانىستارىن قالاي باعالايسىز؟
- مەن قىتاي مەملەكەتىندە تۇرىپ جاتقان قازاقپىن، سول ەلدىڭ ازاماتىمىن، قازاقستان قازاق ۇلتىنىڭ قۇرعان تاۋەلسىز مەملەكەتى. بۇگىنگى كۇنى باتىر بابالارىمىزدى ۇلىقتاعان وسىنداي شارالاردى وتكىزىپ، قازاق ەلىنە كەلىپ- كەتىپ جۇرگەنىمىز ەكى ەلدىڭ سەنىمدى دوستىعىنىڭ ارقاسى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاق حالقى الەمگە تانىلدى. ەل پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن «قازاقستان-2020, 2030, 2050» جانە «نۇرلى جول» باعدارلامالارى، قازاقستاندى دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا شىعارۋدى كوزدەگەن «ۇلت جوسپارى - 100 ناقتى قادام» قاتارلى رەفورمالىق شارالارىنىڭ جولعا قويىلۋى كورەگەن ساياساتكەردىڭ ءساتتى قادامى دەپ بىلەم. قازاق پرەزيدەنتىنىڭ تاعى ءبىر جۇرگىزىپ وتىرعان وڭ ساياساتى، ەلدەگى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 130 ۇلتتى دوسىم دەپ، تۇركى جۇرتىن ارقا سۇيەر سۇيەنىشىم دەپ، قازاق بولسا مەنىڭ باۋىرىم، قانداسىم دەپ قارايتىندىعى.
قىتاي ەلى ۇلى مەملەكەت دەپ سانالادى. سول سياقتى قازاقستاندى دا تاريحي تانىممەن تارازىلاپ، قازىرگى مەملەكەتتىڭ بارلىق بولمىسىنا قاراي وتىرىپ ۇلى مەملەكەت دەپ اتاۋعا بولادى. وسى ەكى ۇلى ەلدىڭ تاتۋ كورشىلىك قارىم- قاتىناستارى تاريحتان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. قاراپ تۇرساڭىز ەكى ەلدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىندا دا ۇندەستىك تابىلادى. ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپيڭنىڭ «جۇڭگو ارمانى» (قىتاي ەلى ارمانى) دەگەن باعدارلاماسى بار. بۇل قانداي ارمان دەسەڭىز؟ 56 ۇلتتان قۇرالعان قىتاي حالقىن باقۋاتتى، باي ەتىپ، مەملەكەتتى قۋاتتى، جاڭاشا دامۋعا باعىتتاۋ. جانە ق ح ر ءتوراعاسىنىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان ءىرى حالقارالىق جوبا «جىبەك جولى» باعدارلاماسىن اتاۋعا بولادى. ال قازىرگى كۇنى قىتايدا مەملەكەتتى زاڭمەن باسقارۋ شاراسى جولعا قويىلىپ جاتىر. وسى ارقىلى جەمقورلىققا پارمەندى سوققى بەرىپ، حالىقتى رازى ەتىپ وتىر .
- ءسىز ءوزىڭىز دە اكىم بولىپ تۇرعان جىلدارى قازاقستان مەن قىتايدىڭ كورشىلەس ايماقتارىنىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني بايلانىستاردىڭ ورىناۋىنا دانەكەر بولىپسىز. قازاقستانعا العاش قاي جىلدارى جولىڭىز ءتۇستى؟
- مەن 1989 - جىلى ماۋسىم ايىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ شاقىرۋىمەن، ق ح ر التاي ايماعىنىڭ دەلەگاتسياسىن باستاپ الماتى قالاسىندا جانە شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋدان، قالالارىندا ساپاردا بولدىم. ساپار اياسىندا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني سالالار بويىنشا كەلىسىمدەر جاساستىق. سونداي- اق ، ەكى ەلدىڭ اراسىندا شەكارا وتكەلىن اشۋ تۋرالى ورتاق پىكىرگە كەلىپ، ەكى تاراپ ۇسىنىستارمىزدى ورتالىق بيلىككە جولداۋعا ۋاعدالاستىق. كوپ وتپەي ۇسىنىستارىمىز ۇكىمەتتەن قولداۋ تاۋىپ، «مايقاپشاعاي» شەكارا بەكەتى اشىلدى. ءسۇيتىپ، ءتۇرلى ساياسي اۋقىمنىڭ ىقپالىمەن 30 جىلدان ارتىق توقىراپ قالعان ەكى كورشى ايماقتىڭ اراسىنداعى دوستىق بايلانىستار جاندانا ءتۇستى. وسىدان كەيىن 1992 - جىلى قىركۇيەكتە قازاقستاندا ەكىنشى رەت ساپاردا بولدىم. بۇل جولى قازاقستاننىڭ پاۆلودار، سەمەي، شىعىس قازاقستان وبىلىستارىن ارالاپ، ەكى تاراپ ءبىرقاتار ساۋدا كەلىسىمدەرىنە قول قويدىق. 1992 - جىلى قازان ايىندا تاعىدا شىعىس قازاقستان وبلىسىنا ق ح ر التاي ايماعىنىڭ 62 ادامدىق دەلەگاتسياسىن باستاپ كەلدىم. ءبىزدى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى امانكەلدى بەكتەمىسوۆ باستاعان قازاقستاننىڭ ساۋدا جانە مادەنيەت سالاسىنىڭ جاۋاپتى باسشىلارى قارسى الدى. 7 كۇندىك ساپار بارىسىندا ەكى ەلدىڭ بيزنەسىمەندەرى اراسىندا ءتۇرلى ساۋدا كەلىسىمدەرى جاسالدى. سونىمەن بىرگە التاي ايماعىنىڭ ونەر ۇجىمى كونسەرت قويدى.
- ءسىز باستاما كوتەرىپ الەمنىڭ ەشبىر جەرىندە جوق قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىمەن جۇمىس ىستەيتىن ەمحانا سالدىرىپسىز. ەمحانا قازىردە ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتىر ەكەن. وسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
- حالىق شيپاگەرلىگى وسى زامانعى مەديتسينا قالپتاسقانعا دەيىن، عاسىرلار بويى ۇلتىمىزدىڭ ءوسىپ- ونۋىنە وزىندىك ىقپالىن تيگىزىپ كەلدى. دەسەدە، قوعامنىڭ اۋمالى- توكپەلى ءبىر كەزەڭدەرىندە وسى ءداستۇرلى ونەرىمىزدەن كوزجازىپ قالعانىمىز جاسىرىن ەمەس. التايداعى «قازاق ەمحاناسى» سونداعى ۇكىمەت پەن حالىقتىڭ تىكەلەي قولداۋىندا اشىلدى. مەن 1985 -جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا ش ۇ ر دىڭ جەتىنشى بەسجىلدىق جوسپارىن تالقىلاۋعا قاتىستىم. سول بەسجىلدىق جوسپاردا «6 جەردەن ۇيعىردىڭ ۇلتتىق ەمحاناسى، 2 جەردەن موڭعولدىڭ ۇلتتىق ەمحاناسى سالىنادى» - دەپ جازىلىپتى. مەن جوسپاردى ازىرلەگەن جاۋاپتى ادامدارعا «شىنجاڭدا ۇيعىر ۇلتىنان كەيىن قازاقتار كوپ قونىستانعان، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ەمحاناسىن سالۋعا نەگە قارجى بولمەيسىزدەر» - دەپ سۇراق قويدىم. ولار «ءبىز تاريح مامانى ەمەسپىز، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسى بار بولسا، الدىمەن وزدەرىڭىز باستاپ جولعا قويىپ، باسقالارعا تانىتىڭىزدار» دەگەن پىكىر ايتتى. مەن ولارعا قازاقتىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسىنىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن ايتىپ ءتۇسىندىردىم.
التايعا كەلگەن سوڭ «قازاق ەمحاناسىن» سالدىرۋدى قولعا الدىم. كەدەرگىلەردە كوپ بولدى. جۇمىسىمىزعا سول كەزدەگى ش ۇ ر دىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى قىدىرباي ءمۇرسالىم ۇلى بارىنشا قولداۋ كورسەتتى. 1987 - جىلى التايعا ساپارلاي كەلگەن ق ح ر دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيستىرى ءسۇي يۋلي دە سالىنىپ جاتقان ۇلتتىق ەمحانانى كورىپ، قىزعۋشىلىق تانىتتى. ول، ەمحانانى كەڭەيتىپ زامانعا ساي، كەمەلدى ورتالىق ەتىپ قۇرىپ شىعۋعا نۇسقاۋ بەردى. بۇرىنعى بولىنگەن قارجىعا ۇستەمەلەپ 3 ميلليون يۋان اقشا قوسىپ بەردى. وسىلايشا تولىق قاندى جۇمىس ىستەيتىن، ناعىز زامانعا ساي ءداستۇرلى قازاق ەمحاناسى بوي كوتەردى. بۇل باستاما كەيىن ارقاراي دا جالعاسىن تاۋىپ، 2008 - جىلى التايداعى مەديتسينالىق كوللەدجدە قازاق مەديتسيناسى فاكۋلتەتى جۇمىس ىستەي باستادى. 2011 - جىلى ۇرىمجىدە شىنجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان قازاق مەديتسيناسى كافەدراسى اشىلىپ، قازاق مەديتسيناسىنىڭ جوعارى ءبىلىمدى ماماندارىن دايارلاپ شىعۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى.
- XV عاسىردا جازىلعان قازاق مەديتسيناسىنىڭ ءتۇپ كىتابى «شيپاگەرلىك بايان» 5 عاسىردان سوڭ التايدان تابىلىپ، بار قازاقتىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتتى. كىتاپتى ساقتاۋشى ادام، عاسىرلار بويى ۇرپاقتان ۇرپاققا اماناتتالىپ، قۇپيا ۇستالعان مۇرانىڭ سىرىن العاش سىزگە اشىپتى.. .
- عۇلاما شيپاگەر وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلى 1388-1478 - جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن. عالىم «شيپاگەرلىك بايان» كىتابىن جانىبەك حاننىڭ تاپسىرۋى بويىنشا 70 جاسىندا جازا باستاپ، جانىبەك حان دۇنيە سالعان 1473 - جىلى، 85 جاسىندا كىتاپتى جازىپ بىتىرگەنى جونىندە دەرەك قالدىرعان. «شيپاگەرلىك بايان» كىتابىندا وسىمدىكتەن الىناتىن 728 ءتۇرلى، جان- جانۋارلاردان الىناتىن 318 ءتۇرلى، مەتالل- مەتاللويدتاردان تۇزىلەتىن 318 ءتۇرلى شيپالىق قاسيەتى بار دارىلەردىڭ اتاۋى، 500-گە تارتا اناتوميالىق اتاۋلاردىڭ كەلتىرىلگەن.
اتالمىش كىتاپ وسى ۋاقىتتارعا دەيىن عالىمنىڭ قىتاي ەلىندە تۇراتىن ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا ساقتالىپ كەلگەن. 1990 - جىلى تامىز ايىنىڭ ءبىر كۇنى جۇمىس كابينەتىمە مەنى ىزدەپ نۇرتاي تۇمەنباي ۇلى دەگەن ازامات كەلدى. ول قولىندا 500 جىل بويى، وتىز نەشە ۇرپاق قولدان- قولعا اماناتتاپ، قۇپيا ساقتاپ كەلگەن كونە كىتاپتىڭ بار ەكەنىن ايتتى. سول مۇرانى اشىققا شىعارۋ- شىعارماۋ تۋرالى سىزبەن اقىلداسۋعا كەلدىم، - دەدى. مەن مۇنداي باعالى مۇرا شىندىعىندا بار بولسا تەزىرەك جارىققا شىعار، حالقىمىزدىڭ كادەسىنە جاراتايىق دەپ كەڭەس بەردىم. ءبىراق، سول جولى نۇرتاي كىتاپتىڭ جاي- جاپسارىن اشىپ ايتپاي كەتىپ قالدى. ونىڭ اڭگىمەسىنەن قالايدا ءبىر سىرى اشىلماعان مۇرا بارىن اڭعارىپ، قازان ايىندا شاقىرتىپ الىپ تاعى اڭگىمەلەستىم. وعان باعالى مۇرانى ساقتاپ كەلگەن ەڭبەگىڭ ءۇشىن جۇمىسسىز جۇرگەن ەكى بالاڭدى ومىرلىك جالاقى الىپ تۇراتىن مەملەكەتتىك شتات بەرگىزىپ، جۇمىسقا ورىنالاستىرايىن دەپ ۋادە بەردىم. وسىلايشا «شيپاگەرلىك بايان» كىتابى 1994 - جىلى ۇرىمجىدە، 1996 - جىلى الماتىدا باسىلىپ شىقتى. قىتاي ۇكىمەتى كىتاپتىڭ قۇندىلىعىن باعالاپ، 1997 - جىلى «مەملەكەتتىك ءبىرىنشى كىتاپ» دەگەن سىيلىقپەن ماراپاتتادى. قازىرگى كۇنى بۇل كىتاپتى ماماندار قىتاي تىلىنە اۋدارىپ جاتىر.
- وسى جىلدارى قازاق ۇلتىنىڭ مادەني، رۋحاني سالاسىن دامتۋعا دا بارىنشا قولداۋ تانىتىپسىز. جۇرت ءسىزدى جاقسى باسشى، ەل اعاسى بولدى دەپ القايدى. حالىقتىڭ سىزگە بارگەن باعاسىنا الىپ- قوسارىڭىز بار ما؟
- ەل سولاي باعالاپ جاتسا قۋانىشتىمىن. حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋ، سىنىنان سۇرىنبەي ءوتۋ ارينە مەرەيلى. مەن بۇگىنگى كۇنى ءومىردىڭ وسى ءبىر بەلەسىنە شىعىپ تۇرىپ سوڭىما قاراپ، بۇرىنعى ىستەگەن شارۋالارىما وزىمشە باعا بەرەم. ەل يگىلىگىنە جاراسىن دەپ شامام كەلگەنشە ءبىراز جۇمىستار ىستەگەن بولدىم. ءبىراق ، ءوزىم باستاپ سوڭىنا شىعارا الماعان، شامام جەتىپ ىستەي الماعان، تىپتەن مۇمكىندىگىم بولسادا اقىلىم جەتىپ باستاي الماعان شارۋالارىمدا كوپ ەكەن. ادام پەندەسى قوعامنىڭ سان قاتپارىن تولىق ارشىپ وڭاپ كەتەتىندەي كەمەل ەمەس عوي. سوعان قاراپ حالىق الدىندا ورىندالماعان ازاماتتىق پارىزىم كوپتەي سەزىنەم. سول ەلگە وتەلمەگەن بورىشتان عوي، قازىردە سەكسەنگە كەلسەم دە، جاس جىگىتتەي ەلپەكتەپ قازاق باتىرىن ەسكە الۋ شاراسىنىڭ باسى- قاسىندا جۇرگەنىم (كۇلدى ).
***
قادىس ءجانابىل ۇلى (1936- جىلى ق ح ر، التاي ايماعىندا تۋىلعان) - بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، شەجىرەشى- تاريحشى. 1979 -1994 - جىلدارى ق ح ر، التاي ايماعىنىڭ (قۇرامىندا 7 اۋدان بار) اكىمى، 1996-2003 - جىلدارى ق ح ر ش ۇ ر حالىق وكىلدەر قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى (پارلامەنت) ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارعان. سونىمەن بىرگە 1987-1991, 1993-1997 - جىلدارى قىتايدىڭ ءبىر پالاتالى بۇكىل مەملەكەتتىك حالىق وكىلدەرى قۇرىلتايىنىڭ دەپۋتاتى بولعان.
ول اكىمشىلىك جۇمىستارمەن قاتار قوعامدىق جۇمىستارعا دا بەلسەنە اتسالىستى. قىتاي ورتا ازيا مادەنيەتىن زەرتتەۋ قوعامى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، شىنجاڭ حالىقارالىق التاي تانۋ عىلىمي قوعامىنىڭ ءتوراعاسى، التاي ايماعىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسيناسىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ قۇرمەتتى ءتوراعاسى قاتارلى جۇمىستاردى اتقارادى. سونداي- اق، قادىس ءجانابىل ۇلى -عىلىمي- تانىمدىق ماقالالار مەن تاريحي- شەجىرە كىتاپتاردىڭ اۆتورى، شىنجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
سۇحباتتاسقان: باقىتجول كاكەش ۇلى