تۇركىلەر قۇرعان 110 مەملەكەت ىشىندە قازاق حاندىعى 4- ۇلى مەملەكەت

استانا. قازاقپارات.  تۇركىلەر ازيا مەن ەۋروپا قۇرلىعىندا كوپتەگەن مەملەكەت قۇرعان دارا ۇلت. ولاردىڭ تاريحى تۋرالى دەرەككوزدەر العاشقى تۇركى مەملەكەتىن ءبىزدىڭ داۋىردەن بۇرىنعى VII عاسىردا ساقتاردىڭ قۇرعاندىعىنان سىر شەرتەدى.

دەمەك تۇركىلەردىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنى كۇمانسىز.

ەجەلگى تۇركى تاريحى تۋرالى زەرتتەۋلەرىمەن تانىمال ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ءابدۋلقادىر دونىكتىڭ «تاريحتا بوي كورسەتكەن تۇركى مەملەكەتتەرى» اتتى زەرتتەۋىنە قاراعاندا تۇركىلەر بۇكىل تاريح بويىنشا ۇلكەندى- كىشىلى 110 مەملەكەت قۇرعان ەكەن. وسى مەملەكەتتەردىڭ ءومىر سۇرگەن مەرزىمدەرىنە قاراعاندا قازاق حاندىعى 110 مەملەكەت ىشىندە ەڭ ۇزاق ۋاقىت بيلىك قۇرعان ءتورتىنشى مەملەكەت رەتىندە ەرەكشەلەنۋدە. ال تۇركى تاريحىندا ءتورت عاسىرعا جۋىق جانە ودان كوپ ۋاقىت ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەردىڭ سانى تورتەۋ. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى -   ىرگەتاسىن 1465 - جىلى جانىبەك پەن كەرەي حان قۇرعان جانە سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ دۇنيە سالۋىمەن 382 جىلدىق بيلىگى اياقتالعان - قازاق حاندىعى.

تۇركى مەملەكەتتەرى ىشىندە ەڭ ۇزاق بيلىك قۇرعان ءبىرىنشى مەملەكەت - 1299-1922 -جىلدارى ارالىعىندا 623 جىل ءومىر سۇرگەن وسمان يمپەرياسى، ەكىنشى مەملەكەت 1500-1920 -جىلدارى اراسىندا 420 جىل ءومىر سۇرگەن بۇحارا حاندىعى، ءۇشىنشىسى 1512-1920 -جىلدارى اراسىندا 408 جىل ءومىر سۇرگەن حيۋا حاندىعى.

بيلىك ۋاقىتى تۇرعىسىنان العاندا قازاق حاندىعىنىڭ كوپتەگەن ايگىلى تۇركى مەملەكەتتەرىنەن الدا بولعانى بايقالادى. ماسەلەن مودە حان تۇسىندا ايبىندى مەملەكەتكە اينالعان ازيا عۇندارى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى Ⅲ عاسىردىڭ باسىنان ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى 48 - جىل اراسىندا 348 جىل، سۇلتان بەيبارىس ۋاقىتىندا كۇشتى مەملەكەتكە اينالعان ماملۇكتەر 1250-1517 - جىلدار اراسىندا 267  جىل، بەلگىلى قولباسشى باتۋ حان ىرگەسىن قالاعان التىن وردا 1242-1502 - جىلدار اراسىندا 260 جىل، ىرگەتاسىن بۋمىن قاعان مەن يستەمي يابعۇ قۇراعان جانە ورحون جازبا ەسكەرتكىشتەرىن تۇركىلەرگە قۇندى مۇرا رەتىندە قالدىرعان، كوكتۇرىكتەر دەپ اتالىپ جۇرگەن تۇركى قاعاناتى 552-744 - جىلدار اراسىندا نەبارى 192 جىل، ال ايگىلى كوسەمى اتتيلا پاريجگە دەيىن ۇرەي سالعان ەۋروپا عۇندارى بولسا 120 جىل- اق ءومىر سۇرگەن ەكەن.

دەمەك، قازاق حاندىعى ءبىرقاتار ايگىلى تۇركى مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا، الدەقايدا ۇزاعىراق، اتاپ ايتقاندا ءتورت عاسىرعا جۋىق ۇزاق بيلىك قۇرۋىمەن تۇركى، ءتىپتى الەم تاريحىندا الدىنعى قاتارلى ورىنعا يە بولعان.   ⅩⅩ عاسىردا، ەكى پوليارلىق الەمدە ەكى ۇلى كۇشتىڭ ءبىرى بولىپ، قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەس وداعىنىڭ ءوزى ءبىر عاسىرعا جەتپەي، 74 جىلدا قۇلاعانىن ەسكەرگەندە ءبىر مەملەكەتتىڭ ءتورت عاسىر ءومىر ءسۇرۋىنىڭ قانداي ۇلكەن جەتىستىك ەكەندىگى ناقتىلانا تۇسەدى. قازاق حاندىعى ءتورت عاسىرداي ۇزاق ءومىر سۇرگەندىگىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار 3 ميلليون شارشى مەتردەي ۇلان- عايىر جەردى عاسىرلار بويى قورعاپ قالۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق حاندىعىنىڭ الەمدە وزىندىك ورنى بار ۇلى مەملەكەت ەكەنىن ايگىلەيدى.

وكىنىشكە قاراي، وسىناۋ ۇلى مەملەكەتتىڭ تاريحى ۇزاق جىلدار بويى تولىق زەرتتەلىپ، ءوزىنىڭ ءتول ۇرپاقتارىنا دۇرىس كورسەتىلگەن جوق. ونىڭ بارلىق قىر- سىرىن اشىپ كورسەتۋگە كۇش جۇمساعان سانجار اسفەندياروۆ، ەرمۇحان بەكماحانوۆ سىندى تاريحشىلار قۋعىندالىپ، اۋىر جازالارعا ۇشىرادى. قازاق حالقىنىڭ ساناسىنا ۇلى مەملەكەتى بولماعان، تاۋ مەن تاستىڭ اراسىندا قالاي بولسا سولاي كوشىپ- قونىپ مال باعىپ كۇن كورىپ جۇرگەن مادەنيەتسىز، مەملەكەتسىز جابايى حالىق ەكەندىگى جونىندەگى جاڭساق ۇعىمدى سىڭىرۋگە كۇش جۇمسالدى. ءبىراق قازاق جازۋشىلارى مۇنداي جابايى ساياساتقا مويىنسۇنعان جوق. ولار تاريح بەتتەرىندە ايتىلماعان شىندىقتاردى ادەبيەت پەن كوركەم ونەر ارقىلى ايتتى.

ءسويتىپ ولار اتالارىنىڭ قازاق حاندىعى سياقتى ۇلى مەملەكەت قۇرعاندىعىن قازاق جاستارىنىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە تىرىستى. وسى ورايدا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، اسقاقتاۋى جانە قۇلدىراۋى كەزەڭدەرىن بايانداعان «الماس قىلىش»، «قاھار» جانە «جانتالاس» اتتى ءۇش تومدىق رومانىن اتاپ وتۋگە بولادى. وسىنداي روماندار ارقىلى ۇلى ىستەر اتقارعان اتالارىن تانىعان قازاق جاستارى 1986 - جەلتوقسان ايىندا بۇلقىنعاندا كەڭەس وداعىنىڭ تەمىر شىنجىرلارى بوساپ، شاڭىراعى شايقالىپ، حالىقتار تۇرمەسىنىڭ ەسىگى اشىلدى. ءسويتىپ ولار كەڭەستىك يمپەريانىڭ بۇعاۋىنداعى حالىقتاردى وياتىپ، ەگەمەندىكتەرىن الۋىنا جول اشتى.

قورىتا ايتار بولساق، 2015 - جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنىڭ كەڭ كولەمدە اتالۋى قاي تۇرعىدان الساق تا ورىندى. ءتورت عاسىرعا جۋىق ءومىر سۇرگەن مەملەكەت ءار حالىقتا كەزدەسە بەرمەيدى. بۇل تۇرعىدان العاندا قازاق حالقى باقىتتى حالىق. ەكىنشىدەن، 1991 - جىلى 16- جەلتوقساندا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان قازاقستان مەملەكەتىن، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» جاساۋ يدەياسىن ىسكە اسىراتىن كۇش- جىگەردى قازاق جاستارى قازاق حاندىعى ىسپەتتى ۇلى مەملەكەت قۇرعان اتالارىنىڭ رۋحىنان تابا الادى.

ءابدىۋاقاپ قارا،  تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

«تۇركىستان» گازەتى