وسىدان تۋرا 100 جىل بۇرىنعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسن تاريحىن جۇيەلى زەرتتەۋ قاجەت - فوتو
حالىق نارازىلىعى رەسەي يمپەراتورىنىڭ 1916-جىلعى 25- ماۋسىمنان باستاپ بۇراتانا حالىقتاردىڭ 19-43 جاس ارالىعىنداعى ەر ازاماتتارىن مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا شاقىرۋ تۋرالى جارلىعىنان تۋىنداعانى بەلگىلى. كوتەرىلىس بۇكىل قازاق دالاسىن شارپىعانىمەن، ول تولىقتاي زەرتتەلدى دەپ ايتۋ قيىن. سوندىقتان بۇل جۇمىستى جۇيەلەيتىن ۋاقىت كەلدى. بۇل تۋرالى «جايىق پرەسس» ج ش س- دا وتكىزىلگەن دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسىندا ءمالىم ەتىلدى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇياقباي رىسبەكوۆتىڭ اتاپ وتكەنىندەي، 1916-جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس - ەل تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى وقيعا. مۇنى بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە قايتالانىپ وتىراتىن ساباقتاستىق رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. ياعني سونىڭ الدىندا دا، ودان كەيىن دە مۇنداي قوزعالىستار ورىن العانى بەلگىلى. مىسالى، 1986-جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلار دا قازاقستاننىڭ ازاتتىق الىپ، ءوز الدىنا ەل بولۋىن كوكسەدى. 1916-جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، تورعاي، جەتىسۋ ولكەسىندەگى تولقۋلاردىڭ ءبىرشاما زەرتتەلگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.
ال باتىس قازاقستان، ماڭعىستاۋ، سىر بويىنداعى حالىقتىڭ باس كوتەرۋلەرى ونداي زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالا قويعان جوق. بۇل كوتەرىلىستەرگە كىمدەر باسشىلىق ەتتى، كىمدەر بەلسەنە قاتىستى، وسىنىڭ ءبارىنىڭ ناقتى باعاسىن بەرۋ كەرەك. سول سەكىلدى كەڭەس داۋىرىندە بۇل كوتەرىلىستى الاش قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى قولدامادى، قارسى بولدى دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ كەلدى.
ەگەر بوكەي حاندىعىنداعى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، جەتىسۋداعى توقاش بوكين، ماڭعىستاۋداعى جالاۋ مىڭبايەۆ سىندى راديكالدى سولشىل توپتىڭ وكىلدەرى سول تولقۋلاردىڭ باسى-قاسىندا ۇيىمداستىرۋشى بولىپ جۇرسە، الاش قوزعالىسىنداعى تاعى ءبىر توپ قانتوگىستىڭ الدىن الۋ، حالىقتىڭ پاتشا جەندەتتەرىنىڭ قولىنان بوسقا قىرىلىپ قالماۋىنىڭ جولدارىن ىزدەستىردى. مايدانعا الىنعاندارعا ناقتى كومەكتەر ۇيىمداستىردى. ولار دا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ساتقان جوق. وسىنىڭ ءبارىن ناقتى تاريحي شىندىق دەڭگەيىندە سارالاۋدىڭ ماڭىزى زور.
جيىندا سونداي-اق ولكەتانۋشى جايساڭ اقباي، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى جاڭابەك جاقسىعاليەۆ، ەسقايرات حايداروۆ، دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا، جانىبەك يسمۋرزين جانە باسقالارى ءوز ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. 1916-جىلعى كوتەرىلىستىڭ، سونىڭ ىشىندە باتىس قازاقستانداعى حالىق تولقۋلارىنىڭ زەرتتەلمەي، ناسيحاتتالماي جاتقان تۇستارىنا نازار اۋداردى.
ايتالىق، كوتەرىلىس تاريحىنا ارنالعان كىتاپتاردا، وقۋلىقتاردا باتىس قازاقستانداعى وقيعالار جونىندەگى پايىمداۋلار جەتى-سەگىز بەتتەن اسپايدى. سوڭعى كەزدە قولعا الىنعان زەرتتەۋلەر بولعانىمەن، ولار تۇگەلدەي جارىق كورە قويعان جوق. سول سەكىلدى عالىمدار نازارىنا ىلىكپەي جاتقانى قانشاما. ايتالىق، سول كەزدەگى وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ 1926-جىلعى جانە «ەكپىندى قۇرىلىستىڭ» (قازىرگى «ورال ءوڭىرى») 1936-جىلعى نومىرلەرىندە كوپتەگەن ەستەلىكتەر جاريالانعان. سول باسىلىمداردىڭ تىگىندىلەرى تۇگەل ەمەس، قولعا تۇسە بەرمەيدى. مۇراعات دەرەكتەرى دە كەزەك كۇتىپ جاتىر.
«جايىق پرەسس» ج ش س باس ديرەكتورى جانتاس سافۋللين وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ باسىن قوسىپ، جيناق ەتىپ شىعارۋدى ۇسىندى. باسقا دا قۇندى پىكىرلەر ايتىلدى.